Тудуг ажыл-агыйы — экономика сайзыралының кол баазазы

Чурттуң экономика, тудуг комплекизиниң болгаш социал-адырының хөгжүлдезиниң үндезини тудуг ажыл-агыйының сайзыралында. А тудуг ажыл-агыйының шимчедикчизи – тудугжу. Тудугжу – кадыг-берге-даа бол, буянныг мергежил. Тудугжулар чүү-даа чок, ээн черге келир, а ооң соонга хоорай, суурлар, фабрика, заводтар, электростанциялар болгаш демир-оруктар артып каар. Оларның ажыл-ижи бистиң амыдырал-чуртталгавысты үргүлчү өскертип, чаартып, ону катаптаттынмас болдуруп турар. Бөгүн хөй-хөй миллион тудугжуларга байыр чедирип, оларның күш-ажылынга мөгеер ужурлуг бис.

Тудугжу хүнү — Россияда делгеми-биле демдеглеп эрттирип турарывыс байырлалдарының бирээзи. Ооң төөгүзүнден алырга, 1955 чылдың сентябрь 6-да ССРЭ-ниң Дээди Чөвүлелиниң Президиумунуң «Чыл санында эртер «Тудугжу хүнү» байырлалды тургузарының дугайында» айтыышкыны езугаар ук байырлалды албан-езузу-биле  бир дугаар 1956 чылда демдеглээн. Оон бээр Россияда чыл санында август айның ийи дугаар улуг-хүнүн тудугжуларга тураскаадып эрттирип турар.

ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол бо чылын республикага Тудугжу хүнүн бедик деңнелге эрттирериниң дугайында айтыышкын  берип тура, Тываның чонунуң Россияның чоннары-биле демнежилгези тудуг адырында көстүп турар, Тываны бүгү чурт тудуп каан дээрзин демдеглээн. «Ол дугайында тураскаалды хоорайның кудумчуларының, социал объектилерниң аттары камгалап арттырган. Ангарский бульвар, Московская кудумчуларын сактып кээрге-ле четчир. Тудуг шөлдеринге Россияның аңгы-аңгы национал чоннарының төлээлери эгин кожа ажылдап чораан болгаш ам-даа ажылдавышаан».

Тывага тудуг ажыл-агыйының сайзыралы

Шынап-ла, тудугжулар чокта чер кырынга хоорай-суурлар каяа турар. Бистиң республикавыс төөгүзү өске улуг-биче күрүнелернии дег, тудуг ажыл-агыйы-биле сырый харылзаалыг.

Тывага бир дугаар орус омак-сөөктүг чоннуң көжүп кээп, чудук бажыңнар тудуп эгелээни, Кызыл хоорайның тавааның салдынганы, көшкүн тыва чоннуң сууржуң амыдыралче шилчээни республикага тудуг ажыл-агыйының сайзыралының эгези ол.

Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге кайгамчык улуг болуушкун 1914 чылда Кызыл хоорайның       үндезилеттинип тургустунганы болган. Хоорай ол үеде административтиг төп тургузары негеттинип турган элчин чериниң эгелээшкини-биле туттунуп, ооң удуртукчузу Владимир Габаевтиң саналы-биле  Белоцарск деп атты алган. Бии-Хем биле Каа-Хемниң белдиринде хоорайның баштайгы тудугларынга амгы үеде Ленин биле Комсомольская кудумчуларының белдирлешкен черинде «Роспечать» бажыңы (Ленин, 20), А.Пушкин аттыг Национал библиотеканың уран чүүл литературазының талазы-биле салбырының оран-савазы (Ленин, 27), республиканың хан кудар станциязының бажыңы (Кызыл партизан, 33) болгаш оон-даа өске объектилер хамааржыр. Ооң соонда албан черлери болгаш хууда чуртталга бажыңнары удаа-дараа туттунгулаан. 1916 чылдың эгезинде хоорайның тудуг объектилериниң саны өзүп, албан черлериниң оран-савалары — 18, хууда чуртталга бажыңнары 54 четкен. Yстүнде адаанывыс 100 чыл бурунгаар туттунган бажыңнар байлак төөгүлүг. Оларның хөй кезиин Совет Эвилели ТАР-га белек кылдыр совет тудугжуларга туттуруп берген.

Тывага 1929 чылдың декабрь 1-де ТАР-ның Улус ажыл-агыйының яамызының тургустунганы-биле тудуг ажыл-агыйы шапкынчаан. Яамы 1933 чылда – ТАР-ның Yлетпүр болгаш садыг-саарылга яамызы, а 1941 чылда ТАР-ның Yлетпүр болгаш тудуг-ажыл-агыйының яамызы кылдыр эде адаттынгылаан. 1940-1943 чылдарда ТАР-ның үлетпүр болгаш тудуг ажыл-агыйының сайыдының албан-дужаалынга И.Бадыраа (Падра), Тагба, Таважап, О.Полат ажылдаан.

ТАР-ның Yлетпүр болгаш тудуг ажыл-агыйының яамызының составынга 1942 чылда дараазында үлетпүр ажыл-агыйлары турган: септелге-механиктиг завод, арга-арыг заводу, алгы-кеш заводу, Кызылдың электростанциязы, дээрбе, типография, кирбич заводу, аъш-чем, дааранылга комбинаттары. Оон аңгыда яамы Орук тудуунуң эргелелин база харыылап турган. Ол чылын үлетпүр болгаш тудуг ажыл-агыйының сайыды Тагба чазаныкчылар болгаш тудугжулар өөредир курс планын бадылаан. Көдээден келген оолдар, уруглар 2 ай ишти тудугжу мергежилге өөренип ап турганнар. Ынчалдыр-ла Тывага тудугжулар саны өзүп, ук мергежилдиң ат-алдары бедип, республиканың ажылчын күжүнүң база бир кол кезээ апарган.

Төөгүвүсте алдарлыг тудугжуларывыс

Кызылдың бөгүнгү чурттакчылары төрээн хоорайының үндезилекчизи кымыл дээрзин билир бе? Тудуг ажыл-агыйының специалистеринден аңгыда, ол айтырыгга шын харыы­лаар улус эвээш деп болур. Ол дээрге Белоцарскиниң бир дугаар улуг тудуг планын үндезилээн Максим Крючков-тур. Красноярск хоорайга Тываже элчин отрядын чорударының дугайында шиитпир хүлээттингенде, ооң составынга Максим Крючков күзелдии-биле киргеш, 1914 чылдың январь айда хоорайның улуг тудуг төлевилелин тургузуп эгелээн. Ол-ла чылын Максим Крючковтуң ажылын Красноярск хоорайдан губерния комиссиязы кээп бадылаан – найысылалдың амгы төвүнүң архитектуразының таваа ол. Максим Крючковтуң Тываның сайзыралынга киирген үлүг-хуузу кайгамчык улуг дээрзин хөөредиг чокка демдеглеп болур.

Тываның тудуг ажыл-агыйының төөгүзүнче ады төлептии-биле кирген тудугжуларны байырлал хүннеринде адаары чоргааранчыг. Оларның бирээзи Тыва АССР-ниң алдарлыг тудугжузу, ол үениң эң-не дээди шаңналы Ленин ордениниң эдилекчизи Семен Сандан. Сүт-Хөлдүң Ишкин чурттуг тудугжунуң ак сеткилдиг күш-ажылын «Кызылтудуг» албан чериниң  удуртулгазы үнелеп көргеш, аңаа тудуг бригадазын  башкарар харыысалганы дааскан. Хөй чылдарда Семен Санданның бригадазы Кызылдың 11 дугаар школазын, 26 дугаар кварталдың каът бажыңнарын, автоорук техникумунуң болгаш эът комбинадының, эмнелге хоорайжыгажының оран-саваларын, Национал парк мурнунда чуртталга бажыңнарын болгаш оон-даа өске объектилерни туткан. Бригаданың ажыглалче хүлээткен оран-савалары «эки» болгаш «тергиин»­ деп үнеледип келген, кажан-даа чедир тутпаан, шынар чок ажылдаан диртип көрбээн.

Тывага 1950 чылдарда тургустунган тудуг бригадаларының баштайгызын Оюн Калзан удуртуп  чораан. Ол эң-не баштай Кызылдың ийи каът бажыңнарының тудуунуң дашчызынга өөреникчилеп ажылдаан. Ынчаар ооң салым-чолу тудуг ажыл-агыйы-биле холбажып, амгы үеде «Санта-Барбара» деп адаарывыс Кочетов кудумчузунда 4 каът бажыңның тудуунга база ажылдап, харын-даа бригадир албан-дужаалче депшээн. Чылдан чылче бригаданың составы немежип, хоорайга оларның тудуп кааны чуртталга бажыңнары, уруглар садтары, ортумак ниити билиг школалары, институттар, эмнелгелер, бүдүрүлге черлериниң оран-савалары ажыглалче удаа-дараа кирген.  Ооң коллективинге орустар, буряттар, хакастар болгаш оон-даа өске омак-сөөктүг тудугжулар эптиг-демниг ажылдап турган. Ол – билдилиг удуртукчу, алдарлыг тудугжу. Ооң шылгараңгай күш-ажылын Ленин ордени болгаш хөй-хөй медальдар-биле демдеглээн.

Бөгүн Кызылда, а харын-даа бүгү Тывада Аркадий Поручниктиң киржилгези чокка туттунган бүдүрүлге черлери барык чок деп болур. Ол Тывага Салчак Токаның Красноярск крайның партия комитединче кииргени арга-дуржулгалыг монтажник чорударының дугайында дилээ езугаар  келген. Ооң удуртулгазы-биле хлеб, сүт заводтары, эът, «Стройдеталь» комбинаттары болгаш оон-даа өске объектилер нарын техника-биле дериттинген. Ол бүгү ажыл-ижи дээш Аркадий Поручникке Тываның алдарлыг тудугжузу атты тывыскан.

1960 чылдарда «Тываасбест» комбинадынга ажылдап турган эптекчилер база оларның арга-дуржулгалыг удуртукчузу А.Поручник өг-бүлези-биле майгыннарга чурттап турган. Ынчалзажок чогуур хуусаазында даанган ажылын дужааганнар. Ооң соонда Аркадий Поручникке ак сеткилдиг ажыл-ижи дээш Күш-ажылдың Кызыл Сылдызы орденни, а үш чыл болганда, Ленинниң юбилейлиг медалын тывыскан.

Алдарлыг тудугжунуң удуртулгазы-биле  970 эптекчи 12 муң тонна металл конструкцияларны, 2700 дериг-херекселди, 1840 тонн демир хоорзаларны септээн. Оларның аразындан хөй ажылчыннар шаңнал-макталга чедир ажылдаан, а начальник Аркадий Поручник – Улустарның найыралы орденге төлептиг болган.

Тываның тудуг шөлдериниң бирээзинге ийи  каңнакчы аразынга маргыш үнген дээр. Оларның бирээзи электродун демирден адырбайн, аңаа бодунуң адын бижиптерин чугаалааш, эткен сөзүнге ээ болган. Ажыл-ишчи маргышты көрүп турган техниктиг училище сургуулу оол тиилекчиниң арга-дуржулгалыын аажок магадаан, келир үеде мергежилинге шак ындыг билдилиг каңнакчы болурун шиитпирлээн. Ол сургуул оол – Геннадий Хүрең-оол-дур ийин.

Yш чыл эрткенде Геннадий Хүрең-оол демги «тиилекчиден» артык арга-дуржулгалыг апарган. Совет Эвилелинге Моолче арга-дуржулгалыг тудугжулар чорудар дугайында айтырыг тургустунуп кээрге, Тывадан бир дугаарында  Геннадий Хүрең-оолдуң ады шилилге даңзызынче киргени таварылга эвес. Тудуг талазы-биле арга-дуржулгалыг специалистер чедишпес Дархан хоорайга ол совет эштери-биле 7 чыл чурттап, моол өңнүктеринге ажылчын арга-дуржулгазын дамчыдып, 100 ажыг аныяктарны газ, электри-биле каңнаар, дуңзаалаар мергежилге өөреткен.

Төрээн Тывазынга чанып келгеш ол катап база тудугга ажылдай берген. 1980 чылдарның төнчүзүнде, Тывага тудуг ажылы кидин түлүк чоруп турда, Хүрең-оолга эң-не нарын даалгалар таваржып турган. Ол ажылды шынарлыг кылыры-биле шылгарап, күрүнениң хөй-хөй хүндүлел бижиктери-биле шаңнаткылаан. А сөөлүнде Тываның Дээди Президиумунуң Чөвүлелиниң айтыышкыны-биле Геннадий Хүрең-оолга Тываның алдарлыг тудугжузу атты тывыскан.

Тудуг ажыл-агыйы кидин-түлүк

Амгы үеде Тыва Республикада тудуг-ажыл-агыйы чедимчелиг ажылдап турар деп болур. Чыл санында  бүдүрүлге болгаш социал угланыышкынныг оран-саваларның ажыглалче дужааттынып турары өөрүнчүг. Республиканың тудуг ажыл-агыйында 376 инженер-тудугжуларлыг 160 ажыг аңгы-аңгы организациялар хаара туттунган.

Оларның ажыл-ижиниң хемчээли чылдан чылче калбарып олурар. Ооң-биле чергелештир тудуг материалдарының чедишпези ук ажыл-агыйының нарын айтырыы болуп артпышаан.

Тудуг-ажыл-агыйының бөгүнгү маадырларынга бир дугаарында «Тувагражданпроект» ААН-ниң директору Борис Рудневти хамаарыштырып болур. Тывада амгы үеде туттунуп турар объектилерниң барык хөй кезии ооң ады-биле холбашкан дизе чазыг болбас. Тодаргайлаарга, Арбитраж суду, айыыл чок чорук талазы-биле федералдыг албанының 120 квартиралыг чуртталга бажыңы, республиканың перинаталдыг төвү, халдасвырлыг аарыглар корпузу, Кызылда Сарыг шажын хүрээлери, республиканың Ак-Довурак хоорайда уран чүүл школазы, Дерзиг-Аксында психоневрологтуг диспансер,  Христиан хүрээ тудуглары, Моол биле Тыва кызыгаарында делегей чергелиг автомашина эртер оруктуң  болгаш өске-даа  тудуг объектилери ооң дорт киржилгези-биле туттунган.

 Бөгүн республикада Тыва биле Россияның демнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайның үндезилеттингениниң 100 чылынга тураскааткан байырлалдарга уткуштур белеткел ажылдары кидин түлүк. Ылаңгыя найысылалда юбилейлиг объектилер тудугларында ажыл дүн-хүн чок чоруп турар.

Байырлал хүннеринде найысылалдың овур-хевири кандыг турар ирги? Юбилейлиг объектилерни байырлалдарга чедир тудуп доозар бе? Бо айтырыглар чон ортузунда дүвүрелди болдуруп турары чугаажок. А бис тудугжуларывыска идегеп, оларның ажыл-ижи бүдүнгүр, чогунгур болурун күзээр-дир бис. Россия чергелиг 2 дакпыр байырлалдарывысты бүрүн чаагайжыттынган Кызылывыска демдеглээринге бүзүреливис улуг.

 Август 10-да тудугжуларывыстың тура-соруун, хей-аъдын бедидип, оларның байырлалын бир демниг бедик деңнелге эрттирээлиңер. Оларның күш-ажылынга хүндүткеливистиң демдээ ол.

Шончалай Мааты-оол.

"Шын"солун