Эң баштайгы Чаан мөгевис

Тываның эң баштайгы Чаан  мөгези, Ак-Туруг чурттуг Чаңман Балчымай оглу Монгуштуң чырык адынга тураскаадып, «Төрээн черим, төрел чонум, төөгүм» деп кыйгырыгның адаа-биле ооң чоок төрелдери, чаңгыс чер-чурттуглары демнежип, каттыжып алгаш, кончуг солун хүреш маргылдаазын эрткен субботада организастап эрттиргеннер.

Аңаа республиканың аңгы-аңгы булуңнарындан эң шыырак дээн 74 мөгелери хүрежип, Тываның бир дугаар Наадымынга шүүлген өгбези  Чаңман Балчымай оглу Монгуштуң чырык адын база катап сактып, Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл болган оюнуң бүдүүзүнде ооң адын мөңгежидер дээш чыглып келгеннер.

Чаңман Балчымай оглу Монгуштуң чаңгыс чер-чурттугларындан Дембирел Кунааевич Ховалыг кончуг эки билир чораан. Ынчангаш 2000 чылда чырыкче үнген «100 чылдың мөгелери» деп  барымдаалыг номумдан чамдык ушта бижидилгелерни мооң адаанда киирдим:

Дембирел Кунааевич Ховалыг элээди оол тургаш-ла, Ак-Туруг хүрээзинге шажын-чүдүлге байырлалдарының    үезинде болуп турган хүреш маргылдааларын көрүп, аңаа шүглүп, үжүүрлежип чораан мөгелерниң дугайында дыка хөй солун чүүлдерни чугаалаар, мөгелерниң төөгүзүн эки билир, а чамдыктары-биле харын-даа хүрежип чораан. Ол бистиң аравыска чораан болза, бо чылын 100 харлаар турган.

Алыс бодум журналист кижи болгаш, катымның меңээ чугаалап берген солун чүүлдерин, алдар-аттыг мөгелер дугайында барымдаалыг, солун чугааларын демдеглеп ап чораан мен. Оларның аразында чүгле Чаа-Хөл, Чөөн-Хемчик кожууннарга билдингир эвес, а харын  бүгү Тывага, бистиң кожавыс Моолга безин ады-сураа алгый берген шыырак мөгелер Ак-Туругга чурттап чораанын ол меңээ чугаалап берген. Ооң чаңгыс суурга кады чурттап, эдержип чорааны Тываның эң баштайгы Чаан мөгелериниң бирээзи Чаңман Монгуш дугайында чугаазын мооң адаанда киирдим.

— Тыва Арат Республика тургустунган сөөлүнде ооң баштайгы Чаан мөгелериниң бирээзи Чаңман Балчымай оглу Монгуш 1895 чылдың чайынында Ак-Туругнуң Тал-Адаа деп черге төрүттүнген. Олар беш алышкы чорааннар: Кара-Данзын, Чолдак аңчы, Сеңгии, Седии олар. Алызында ядыы кижиниң оглу болганда, ол бичиизинде-ле байларга хөлечиктеп, оларның малын кадарып, тараазын соктап берип өскен. Чаңман 12 хар чеде бээрге, ооң ада-иези Чадаананың Yстүү-Хүрээзинге өөренир кылдыр аппарып каан. Ол аңаа өөренгеш, кумзат деп лама эрге-дужаалын алган болгаш ол хүлээлгени Yстүү-Хүрээге чээрби ажыг чыл дургузунда күүседип келген.

Ол үеде Тываның бүгү хүрээлеринге бичии оолдарны, хуурактарны чүгле сарыг шажын номналынга өөредир эвес, а харын оларның күш-дамыр сайзыралынче кончуг чугула кичээнгейни салып турган. Эң ылаңгыя  хүреш кол черни ээлеп турган. Ооң уламындан Тыва черниң эң-не шыырак дээн мөгелери хүрээ черлеринден үнүп турганы база таварылга эвес. Чүге дээрге аңаа күш-дамыр талазы-биле дуржулгалыг кижизидикчи башкылар оолдарны бичиизинден-не хүрештирип, өөредип эгелээр турган.

Чаңманның хары 17 четкелек чорааш-ла, ол үе-чергелериниң аразынга ылгалып, улуг-биче шажын байырлалдарынга, оран-сава дагаан черлерге үжүүрлежип, шүглүп турар апарган. Ол ынчан-на Чадаананың Yстүү-Хүрээзиниң эң шыырак дээн мөгелериниң санынга кирип турган. Даа кожууннуң нояны Монгуш Буян-Бадыргының мөгези апаргаш, Тываның, Моолдуң эң улуг байырлалдарынга доктаамал хүрежип, чайынналчак тиилелгелерни чедип ап турган.

Ол кожавыс Моолдуң улуг байыр-наадымнарынга ийи удаа хүрешкен. Баштайгы чылын баргаш, Арзылаң атка четкен, а ооң соонда чылын хүрешкеш, түңнел ужуражылгада Моолдуң эң-не ат-алдарлыг мөгелериниң бирээзи Чаан шолалыг мөгени октааш, Чаан мөге деп атка четкен.

Салчак Калбакхөрекович Токаның «Араттың сөзү» деп чогаалында Чаңман мөгениң дугайында мынчаар бижээн: «Чаңман Арзылаңның семис деп чүвези бүлгээр-ле. Иштиниң улуу анаа-ла дөңмектеринче бады келген, ааржы сыксадыр азып каан шоодай-ла. Даваннары чоон токпак-ла, мойну буга-ла, артында бажын көдүре албас, карактарын соодур шыгаап алган тур…

Канчангаштың көөрүмге, Билчиир-оол Чаңман Арзылаңны балдырындан сегирип алгаш, барба дег, өрү көдүрүп үндүргеш, пет кылдыр аппарып дүжүрдү». А херек кырында Чаңман Арзылаңны кончуг эки билир чаңгыс чер-чуртташтарының, төрел-дөргүлүнүң, ол үеде ооң-биле ачыр-дачыр тутчуп чораан мөгелерниң сактыышкыннарындан алгаш көөрге, Чаңман Монгуш херек кырында улуг-шыырак кылдыр көстүр-даа болза, эът-ханында артык чүве чок мөге чораан.

С.К.Токаның номунда ол мөгени куду көрүп, дорамчылап, шынны хажыдып бижээни база таварылга эвес. Чүге дээрге мөге Чаңман Монгуш Тыва күрүнениң эң баштай тургускан Буян-Бадыргы ноянның мөгези чораан боорга, аңаа чыпшыр тудуп, ол мөгени нүгүлдеп карартырын кызыдып бижээни илдең. Мөге Чаңман ол номда бодунга хамаарышкан ол үзүндүнү номчааш, кончуг хомудап, шын эвес бижиттингенин сөглеп: «Улуг дарга, чогаалчы кижи шынны хажыдып, мегелеп бижип чоруурга орта болур чүве бе?» — деп кончуг хомудап орган дээр. Ол үеде бодунуң бодалын шак ынчаар илередири безин айыылдыг турган.

Тыва черниң алдар-аттыг мөгезиниң дугайында тоолчургу чугаалар база хөй. Оларның бирээзи бо: «Чаңман мөге өөрү-биле кады Моолче хүрежип кирип бар чорааш, бир аянныг черге аъш-чем кылып, дүштеп алыры-биле доктаап алганнар. Ол үеде элээн хөй дөрбеттер аъттыг шаап келгеш:  «Хүрежип  көрээлиңер» — деп барганнар. «Хүрежир бис харын, баштай аштанып-чемненип алыр-дыр» — деп харыылааннар. Мөге эрлер бир пашка кончуг семис ирттиң эъдин, өске пашка сарыг шайын хайындыргаш, аалчыларын  хүндүлевишаан, боттары база чемнени бергеннер.

Дөрбеттер бүдүү көрүп олурарга, мөге Чаңман хой эъдин хемдээш, чода, дөңмек сөөктерин хол-биле чара долгааш, чилиин соруп чипкеш, сөөгүн чанында хараган аразынче киир октап орар болган. Ону көргеш, дөрбеттер сести бергеш: «Чаа, бис-даа чооглап шаг болдувус, четтирдивис» —дээн соонда аъттаныпкаш, оруунуң аайы-биле чорупканнар.

Тыва Арат Республиканың эң баштайгы Чаан мөгелериниң бирээзи Чаңман Балчымай оглу Монгуш дендии чараш девиир чораан. «Шынап-ла, кайгамчык чараш, эзир куштуң хостуг, шөлээн ужуп чорааны сагындырар» — деп мээң катым Дембирел Кунааевич Ховалыг ирейниң чугаалаанын сактыр-дыр мен. Бо мөге ТАР тургустунганындан эгелээш, 1928 чылга чедир республика Наадымнарынга шүүп, үжүүрлежип чораан.

Эрткен вектиң эгезинде 100 чыл бурунгаар тыва черниң эң алдарлыг дээн мөгелериниң бирээзи Чаңман Балчымай оглу Монгуштуң дөргүл-төрелдери, салгалдары бистиң аравыста хөй. Оларның ажы-төлүнүң, уругларының уруглары, ак-туругжулар ам 21 вектиң эгезинде ат-алдарлыг өгбезиниң дугайын утпайн, ооң төөгүзүн улаштыр байыдып, бижип эгелээннер. Ооң бир тодаргай херечизин эрткен субботада Ак-Туругнуң ногаан шыгында боду бүткен стадионга болган хүреш бадыткап турар. Улуг мөгениң дөргүл-төрели, Ак-Туругнуң чурттакчылары, ол чер-чурттуг Кызылда чурттап чоруурлар, шупту демнежип, каттыжып алгаш, хүрежип келген мөгелерин шаңнаары-биле сиген кезер трактордан, мотоциклдерден, соодукчудан, амгы үениң улуг телевизорларынга чедир хөй шаңнал-макталдарны садып алгаш, хүрештиң тиилекчилерин, ат-алдарлыг мөгелерин, хоочуннарын шаңнап-мактааннар.

74 мөгениң хүрежинге республиканың эң шыырак мөгелериниң бирээзи Өвүр чурттуг Отчугаш Тежик шүүлгеш, сиген кезер трактор-биле шаңнаткан. Тываның Начын мөгези Ай-Демир Монгуш үжүүрлешкеш, квадроциклдиң ээзи болган. Yшкү, дөрткү черлерни Чөөн-Хемчик кожуундан Сергелең Ондар биле  Өвүр кожуундан Айдыс Куулар алгаш, мотоциклдер-биле шаңнатканнар.

Ол хүрешти бедик деңнелге организастап эрттиреринге ак-туругжуларның чаңгыс чер-чурттуу Виталий Бартына-Садының киирген улуг үлүг-хуузун маргылдааның кол судьязы, республиканың Арзылаң мөгези Иван Хураган, Россия Федерациязының алдарлыг тренери Семен Дажы-Сегбе олар хүреш маргылдаазын хаап тура, чоннуң мурнунга демдеглээннер.

Владимир Чадамба.