Тыва дыл — эрте-бурунгу дыл

Ном-дептерден тываларның эрткен төөгүзүн номчуп чоруурга, кижиниң билбес чүүлдери хөй болур-дур. «Тоба», «дубо» деп сөстер бистиң эраның II-III вектеринде кыдат бижимелдерде демдеглеттинген. «Урянхай. Тыва дептер» деп номда «урянхай» деп сөстүң элээн каш хевирлерин айтып каан: Уланхоудан улянха, ву-лян-хэден ву-лян-хай деп сөстер укталып тывылган. Көрейлер даштыкыларны «оренгой» азы «оранкай», урянхит аймактарны бистиң эраның 552 чылдарындан бээр билдинип эгелээн деп база бижээн. «Моолдуң чажыт төөгүзү» деп номда «урянхай» деп сөс хөйү-биле ажыглаттынып турар. Бо номну 1240 чылда уйгур дылда бижиттинген деп номчаан мен. Ында «урянхай» деп сөстү арга-арыг чурттакчылары дээн тайылбыр база бар.

Тыва тоолдарда оюн оя, чигин чире чурттап чоруур болгай. Ой-чиктиң чурттакчылары база чадавас. Урянхайның бир чедимче чок утказы моол дылда «уранхай» деп очулдурарга «орбак» дээн сөске дөмейлежип турарындан деп бодаар мен.

«Төөгү билбес — төөрээр, төрел билбес — түрээр» деп чүвени «Хамык моол» деп төлевилелге киришкеш билдивис. Бо төлевилелди делегейде чурттап чоруур моол чонну чаңгыс черге чыып таныштырар сорулгалыг Моолдуң Улустуң артизи Самандын Жавхлан удуртуп эрттирген.

«Хамык моол» төлевилел июль айда Бурятияга, а Тывага республика хүнүнде «Ожук байырлалы» деп ат-биле, Калмыкияга, Кыдатка, Моолга октябрь айда аңгы-аңгы культурлуг хемчеглер-биле 2013 чылда солун болгаш уттундурбас кылдыр эрткен.

Бистиң тыва дылывыс 40 ажыг түрк дылдар аразында кирип турар эрте-бурунгу дыл болгай. Ооң херечизи кылдыр «Хамык моол» деп хемчегге чүгле тыва делегацияның сөстерин хелемечи моол дылче очулдуруп турду. Өске төлээлер кандыг-даа очулдурукчу чокка чечен-мергени-биле боттарын моол чон бис деп бадыткап турдулар.

Аймак чоннар аразында Чиңгис-Хаанның төөгүзү-биле холбаа тутпаан чон бо делегейде чок. Казак чон боттарын Чингис-Хаанның улуг оглу Джучинниң салгалдары бис дээр-ле болгай. Оларның ук-төөгүзүн алыр чүве болза, олар моолдар эвес, а түрк аймактыг чон-дур. Азы чүдүлгевис хамаарылгалыг болган чоор бе?

Хову империяларының соонда, Тывага Чиңгис-Хаанның империязы эгелээн (Ч.Ламажаа «Тыва эрткен болгаш келир үелерниң аразында»). 800 ажыг чылдар иштинде дылывысты чидирбейн, чуртувусту камгалап ап шыдаан маадыр чон болгай бис.

Хөрүүн чүъктеп алган дарганнап, көскү-хөрээнден хөөмейлеп чоруур, «Тулчуушкуннарга чаңгыс-даа тииледип көрбээн, Европага алдаржаан бөрү» деп шолалыг Сүбедей маадыр өгбелиг, эрес-дидим болгаш мерген угаанныы-биле Чиңгис-Хаанның шилиндек шериглерин тургузуп чораан урянхайлар болгаш Чиңгис-Хаанның дужаалы-биле ооң мөңге удаан черин хайгаараан оюн урянхай өгбелерлиг, көвей чонну сонуургаткан, тыва чоннуң эрткен оруу берге болганы солун.

«Урянхай. Тыва дептерни» сайгарып тургаш номчуурга, солун ном деп билдим. Бөдүүн чонда ону сайгарып, номчуур үе кайда боор. Аңаа хамаарыштыр эртемденнер чонга билдингири-биле тайылбырны кылыр болза эки деп саналдыг мен. Чоннуң төөгүзүн солун-сеткүүлдерге чырыдып чоруурун амы-хууда күзээр-дир мен. Кижи чүгле төөгүнү эвес, а бодунуң ук-төөгүзүн база билир болза эки. И.А.Захаров-Гезехус деп генетик эртемденниң «Чиңгис-Хаанның изи-биле» деп номунда казахтар 18-23 чедир ада салгалдарын билирин бижип турар.

Тыва национал оркестрниң дирижеру А.С.Монгуштуң Турцияга чорааш: «Тывалар сцена кырынга ырлай бээрге, түрк чоннуң сагыш-сеткили хөлзеп, туруп келгеш кады ырлажып, карааның чажы төктүп, тыва чурту — ада-өгбелеривистиң чурту-дур, ынаар барып көрзе» дээр улус болган дээнин дыңнааш, төөгүзүн кандыг кончуг эки билир чон боор деп магадап дыңнадым.

Хүндүлүг ТГШИ-ниң эртем ажылдакчыларын 80 ажыг чылдар иштинде чыып, белеткеп келген «алдын үүжезин» бузуп, чонун сонуургадырын күзедим.

Р.Шойжулчап.