404 өскүс уругларга бажыңнарны тудар

Өскүстерниң эрге-ажыынга

Өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларга чурттаар оран-сава тудуу Тыва Республикада шудургу чоруп турар. Бир эвес тудуг ажылдарынче 2012 чылда федералдыг болгаш республика бюджеттеринден чүгле 104,450 муң рубль чарыгдаан болза, 2014 чылда уругларга оран-бажың тударынга 433 247,0 муң рубль түңнүг акша-хөреңги көрдүнген.

Амыдыралынга каржы-дошкун байдалга таваржып, ада-иезин оскунуп, оларның быжыг деткимчези чок арткан уругларывысты чаа чурттаар бажыңнар-биле хандырары ышкаш буянныг үүле кайда боор, ынчалза-даа кандыг-даа ажыл-херекке чидиг айтырыглар база тургустунуп кээр.  Чаа туттунган бажыңнарның чамдык кезииниң шынарының талазы-биле эрге-чагырга органнарының төлээлери-даа, өскүс уруглар-даа чаңгыс эвес катап чугаалап турар. Маңаа хамаарыштыр база ук угланыышкында ниити ажыл-чорудулга дугайында ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы, ТР-ниң тудуг болгаш коммунал ажыл-агый чаартылгазының сайыды Александр Свинцов болгаш ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң даргазы Раиса Борисовна Күжүгет-биле чугаалаштывыс.

Александр Свинцовтуң чугаалап турары-биле алырга, өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларга чурттаар оран-бажың тудары-биле акшаландырыышкын федералдыг болгаш республика бюджеттеринден чоруп турар.  2014 чылда 433 млн. рубль көрдүнген. Бо чылын 404 уругга бажыңнар тударын планнап турар. Ол дээрге бажың-балгат негеттинип турар уругларның чүгле 8 хуузу-дур. А бүгү республикада  өскүс арткан 3479 ажы-төл бар.

Туттунган бажыңнарның шынары чүгле тудуг материалдарындан эвес, а тудуг албан черлериниң ак сеткилдиг ажылындан база харыысалгалыындан дорт  хамааржыр. Чижээлээрге, Каа-Хем суурда бажыңнарны клен ыяштан туткан. Ажылдарны «Конус» КХН  тудуг албан чери күүсеткен. Оларның ажылын, шынап-ла, үлегер-чижектиг деп болур. А чамдык черлерде тудуг албан черлери тудуг материалдарын шын эвес шилип алганындан аңгыда, хүлээнген ажылын «карак чаап» күүсеткен дээрзин чажырып канчаар. Аңаа чергелештир чүгле тудуг албан черлерин буруудадып болбас. Маңаа шиитпирни хүлээгенинден эгелээш, ажыл-ишти башкарып, хынаарынга чедир үе-чадаларга частырыгларны болдурбазы чугула. Чамдык черлерге, чижээлээрге, Кызылдың Станционная кудумчузунда бажыңнарны дыка кыска хуусаа дургузунда туткан. Ол чүүл база ооң шынарынга салдарны чедирген. Тудугжуларның ажылында четпес чүүлдерни айыткан, оларны чайладыры-биле хемчеглер кидин түлүк. Моон соңгаар чедер-четпес талаларны чайладыры-биле тудуг чорудар чер девискээрлерин шупту талазындан эки хынап көрүп алгаш, ынчан чүгле тудугну эгелээр дээрзин база тус черниң чагырга черлериниң харыысалгалыг чоруун шыңгыы хайгааралга алыры чугула деп Александр Борисович чугаалаан.

Раиса Күжүгет:

— Өскүс уругларга оран-бажың тудары-биле акша-хөреңги көрдүнмейн турганындан бо айтырыг мооң мурнунда шиитпирлеттинмейн турган-дыр ийин. А 2012 чылдан тура  тодаргай ажылдар эгелээн. Ол чылын 129 уруг бажыңны алган. 2013 чылда бажыңнар тудуунуң орай эгелээнинден чамдык бажыңнар ажыглалче кирбейн барган. Ынчалза-даа чырык, суг хандырылгазының айтырыг-ларын дыка хөй кожууннар шиитпирлепкен. Ынчангаш бо чылын эрткен чылда дег байдал катаптавазын дээш оран-бажың тудуун дүрген эгелээр деп сорулганы салган бис. 

2013 чылда 314 уругга чурттаар оран-бажыңны тудар турган болза, херек кырында 295 бажыңны ажыглалче киирген. Сукпакта 1 бажың туттунган, амгы үеде 1 бажың туттунуп турар. Мооң-биле алырга 2013 чылдың планы езугаар 17 бажың ам-даа туттунмаан. Ынчангаш оларны кандыг-даа чылдагаан дилевейн, дарый тудар.

Туттунган чамдык бажыңнарның шынары багай бооп турар. Бо талазы-биле Тудуг яамызынга айтырыгны көдүрүп, чаңгыс эвес удаа чыглып келдивис. Маңаа тус черниң чагырга черлериниң талазындан шыңгыы хайгаарал херек дээрзинге чигзиниг чок. Оларның кожуунунуң уругларының салым-чолунуң дугайында чугаа чоруп турар ышкажыл. Тудуг яамызы, бистиң албан чери тудугларны хүн бүрүде хынаар, хайгаараар аргавыс чок.

Кызыл хоорайның Станционная кудумчузунда бажыңнар тудуунуң шынары чегей боордан аңгыда, оларның турар черинде долгандыр бок. Тудугну эгелээр бетинде баштай-ла бок-сакты аштап кааптар болгай. Эки, чаа, чараш оран-бажыңче чурттап кирген уругларывыс бокка бүр-гедип чурттаар эвес. Кажан ол улусту хирлиг-чуттуг черге чурттадып кааш, арыг-силиг болуңар деп канчап негээр бис? Оон аңгыда олче углай автобус база чорбайн турар. Ында уругларывыстың байдалы ынчалдыр-ла нарын, машина-балгат чок улус-тур, аай-дедир аргыжарда канчаарыл? Бо-ла бүгү айтырыгларны хынамчалыг сайгарып көөрү тус черниң чагырга черлериниң хү-лээлгези деп катап база демдег-лекседим.

2014 чылда 404 уругга бажың тудар бис. Акшаландырыышкынның түңү — 433 247 муң рубль. Ол дээрге эвээш эвес акша-хөреңги-дир. Эң хөй оочурлуг черлер: Кызыл хоорай – 1336, Кызыл кожуун — 273, Чөөн-Хемчик – 258, Улуг-Хем кожуун – 242 уруг бар. 

Республикада ниитизи-биле 3479 өскүс уруг бүрүткеттинген. Бо сан доктаамал өскерлип турар, көвүдеп азы эвээжей-даа бээр. Өскүс уругларның оран-бажың-биле хандырылгазында чедер-четпес чүүлдер хөй, ынчалза-даа бо ажыл калбаа-биле шимчеп, дүргедеп эгелээн. Моон соңгаар ажылывыс чаңгыс аайланып, бодунуң хөөнүнче черле кирер – деп ол чугаалаан.

Азияна Тау.

"Шын" солун

Чингис СААЯНЫҢ тырттырган чуруу.