Тайбың чуртталга дээш четтирдивис!

Мөгейиг

Таптыг-ла 73 чыл бурунгаар июнь 22-де немец шериглер Совет Эвилелинче оор езу-биле халдап киргеш, бистиң чуртувустуң кызыгаарында хоорай, суурларын бомбалап эгелээн. Ада-чурттуң Улуг дайынының төнмес батпас чылдары ол хүнден санаттынып эгелээн.

Бо дайынга дыка хөй чаңгыс чер чурттугларывыс эрес-дидими-биле тулчуп кирген, миллион-миллион кижилер амы-тынындан чарылганнар. Бистиң өгбелеривис деңнеп четпес аар өртек-биле ыдыктыг тиилелгени чаалап ап, келир үениң салгалдарынга тайбың-чаагай чуртталганы сөңнээн. Ынчангаш июнь 22-ни сактыышкынның болгаш кажыыдалдың хүнү кылдыр доктааткан. Бо хүнге тураскааткан хемчеглер бүгү Россияга болуп эрткен. Тыва эки турачыларның чурту – Тыва Республика база олардан чыда кагбаан.

Июнь 22. Эртенгиниң 10 шак. Дээр бүргег. Соксаал чок чаъс. Амы-тынындан чарылган дайынчыларның тураскаалынга чечектерни салыр митингиге киржири-биле улуг, биче чон Кызылда Тиилелге шөлүнге чыглып келген. Кижи бүрүзүнүң арын-шырайында сактыышкынның, кажыыдалдың хөөннери сиңниккен-даа болза, чаңгыс аай эп-сеткилдиң, найыралдың, демнежилгениң хуулгаазын күжү оларны каттыштырып, тускай сорунза-биле чүглендирген ышкаш.

«Чаашкын. Агаар-бойдус безин бистиң-биле кады качыгдап тур — деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Контактыда» деп арынында бижээн – Ада-чурттуң Улуг дайынының коргуш-сыныш чок солдаттарының чырык ат-алдарынга шынчы болуп, оларның маадырлыг чоруунуң дугайында сактыышкынны келир үениң салгалдарынга арттырар ужурлуг бис. Каржы-дошкун, аш-чуттуг, түрегделдиг дайын чылдарында амы-тынындан чарылган база бо хүнге чедир чурттап четтикпейн барган солдаттарывыска мөгейдивис. Тиилекчилерге мөңге алдар!»

Митинг соонда Кызыл хоорайның №3 школага Совет Эвилелиниң Маадыры, тыва эки турачылар эскадронунуң командири, майор Түлүш Балданович Кечил-оолдуң чырык адынга тураскааткан тураскаал-самбыраны ажыткан.  Бо чылын Түлүш Кечил-оол 100 харлаар турган. Байырлыг ажыдыышкынга өөреникчилер, башкылар, студентилер, интернационалчы дайынчылар, хоочуннар, ТР-ниң Чазааның болгаш шериг комиссариадының төлээлери, депутаттар, маадырның дөргүл-төрели дээш, оон-даа өскелер киришкен.

«Сактыышкынның болгаш качыгдалдың хүнү — июнь 22-де Совет Эвилелиниң Маадыры Түлүш Балдановичини сактып, чугаалажыр дээш чаңгыс черде чыглып келгенивис ханы ужур-уткалыг. Түлүш Ке­чил-оолдуң удуртулгазы-биле тыва эки турачы дайынчылар эрес-дидим, чаныш-сыныш болгаш чайгылыш чок, быжыг тура-соруун Украинага тулчуушкуннар үезинде көргүскеннер. Украинаның хоорай, суурларын фашист эжелекчилерден хостаанының төөгүзүнде Түлүш Кечил-оолдуң ады кезээ мөңгеде киир бижиттинген. Ровенщинаның хоорайларының төөгүзүнде тыва эки турачыларның маадырлыг чоруун чүү-даа, кажан-даа балап шыдавас. Амы-тынын артынга каап чорааш, Украинага тайбың чаагай чуртталганы тургузуп берген чаңгыс чер чурттугларывысты черле утпас бис. Амгы үеде Украинада байдал бисти, тыва эки турачыларның салгалдарын, канчаар-даа аажок дүвүредип турар. Фашистиг чоруктуң катап база «бажын көдүрүп», оо-хоран дег дазылдарын тарадып эгелээнин көөрге, аарышкылыг, хораданчыг-дыр.

Бо тураскаал-самбыраның ажыттынганы школаның өөреникчилеринге, башкыларынга, ада-иеге чүгле улуг чоргаарал болурундан аңгыда, төрээн черивистиң төөгүзүн оон-даа улам шинчилээринге күштүг идигни бээр деп бүзүрээр мен» — деп, Шолбан Кара-оол чугаалааш, тураскаалдың самбыразын тургузарынга дузалашкан улуска өөрүп четтиргенин илереткен.

Кежээкиниң 10 шак. Тиилелге шөлү. Чаъс оон-даа күштүг чаап эгелээн. Ынчалза-даа маадырларны сактып, оларга хүндүткелдиң болгаш сактыышкынның езулалын бээр дээн кижилерге суггур чаъс моондак болбаан.  Тайбың, хостуг амыдырал дээш амы-тынын, чараш, чаагай аныяк назынын артынга каап, дайынчы эш-өөрүнүң, адаларының, акыларының, дуңмаларының чуртталгазының сөөлгү минута, секундаларының херечилери болуп, ооң соонда боттары амы-тынындан чарылган дайынчы өгбелеривис Украинада бөгүнгү байдалды дээрден көргеш, хомудап, ыглажып-даа турган ышкаш…

Сактыышкынның чулазын кыпсыры-биле ТР-ниң Чазааның төлээлери, күш структураларының  ажылдакчылары, Ада-чурттуң Улуг дайынының  хоочуннарының ажы-төлү база өскелер-даа чыглып келген. Оларның аразында Кызыл хоорайның Баштыңы Дина Оюн, хемчегге киржилгезиниң дугайында мынчаар чугаалады: «Сактыышкынның чулазын кыпсырынга чылдың-на киржип турар бис. 1941 чылдың июнь 24-те бистиң кырган-ачавыс Хасан Салигаскар­ович Булгаков дайынче аъттаныпкан. Ол Сталинград тулчуушкунунга чок болган. А ийи дугаар кырган-ачавыс дыка хөй мал-маганны фронтуга дузаламчы кылдыр чоруткан. Ынчангаш бир дугаарында өгбелерим сактып, хүндүткээри-биле кээп турар мен. Дайын үезин кижи бүрүзү, ылаңгыя аныяктар, бодунуң чоок кижилериниң салым-чолун таварыштыр билип, оларның эрес-дидим, маадырлыг чоруун кезээ шагда бодап, сактып чоруур ужурлуг».

Тыва Республиканың шериг комиссары Юрий Марков: «Сактыышкынның хүнү, сактыышкынның чулазын кыпсыры дээрге-ле, бир дугаарында, келир үениң салгалдарынга ужур-уткалыг болуушкун-дур. Амгы үеде тайбың, чаагай, хостуг чуртталгавыс бистиң кырган-ачаларывыс, оларның ачаларының ачызында тургустунган дээрзин кажан-даа утпас бис… Украинада байдал ышкаш чүүлдер өске черлерге катаптавас-ла болзунам!»

Ирина Монгуш, Бай-Тайга ко­жуун: «Мээң 83 харлыг ачам, тылдың ажылдакчызы мени «Сактыышкынның чулазын» кыпсыр хемчегге ыяап баргаш, ол дугайында чугаалап бээрин дилээн чүве. Аныяк, ылаңгыя, эр хиндиктиг улустуң хөйүн улуг чоргаарал-биле эскерип көрдүм. Акцияны белеткеп, эрттирип турары эки-дир. Мындыг хевирлиг хемчеглер аныяк салгалдың төрээн чурту дээш харысаалгазын улам бедидип, аңаа ынакшылын оон-даа быжыктырар деп санаар мен».

Альбина Бирюкова: «Мен дайын чылдарының уруу-дур мен. Мээң ачам Иван Зуев Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи. Ынчангаш меңээ бо хүн ыдыктыг хүн. Биске чараш, өндүр чуртталганы сөңнеп берген кижилер дээш кижи канчап тейлеп, чүдүвес боор. Оларга күдүк базып, катап-катап мөгейдивис. Тайбың чаагай чуртталга дээш, четтирдивис эрес-дидим дайынчылар!».

 Азияна Тау.

"Шын" солун

Чингис Сааяның тырттырган чуруктары.