Ай-Демир Монгуш шүүлген

«Май 1-де Национал парктың «Хүреш» стадионунга байырлалдың хүрежи болуп эрткен. Аңаа чүс ажыг мөге күжүн шенешкен. Оларның аразында Арзылаң мөге Сайын-Белек Түлүш, Начын мөгелер Ай-Демир Монгуш, Алексей Монгуш, Опанас Семис-оол, Начын Монгуш база Моолдан 3 мөге хүрешкен.

Хүреш эгелээриниң бетинде В.Көк-оол аттыг Национал театрның артистериниң театржыткан оюн көргүзүүн магадап көрдүвүс. Ооң соонда чыылганнарга ТР-ниң Баштыңы—Чазааның Даргазы Шолбан Валерьевич Кара-оол байыр чедирип, делгереңгей чүве чугаалаан. Ону долузу-биле парладывыс.

— Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Амыргын-на, амыргын, энерелдиг хоочуннарывыс! Тываның экер-эрес мөгелери! Байырлалды эрттирип турар Виктор Көк-оол аттыг Национал театрның артистери! 

Эң-не эгезинде Частың болгаш Күш-ажылдың чараш байырлалы — Май 1-ниң байырлалдарын таварыштыр изиг байырымны сеткилимниң ханызындан чедирип тур мен! Ийи дугаарында, дүүн чаа Москва хоорайдан ээп чанып келдим. Бистиң алдарлыг чаңгыс чер-чурттуувус, Россияның Маадыры, камгалал сайыды Сергей Күжүгетович Шойгуга ужуражырымга чаңгыс чер-чурттугларымга мээң изиг байырым чедирип көр деп дилээн чүве. Ынчангаш силерге Сергей Күжүгетовичиниң ынак чер-чуртунга, төрээн чонунга чоруткан байырын чедирип тур мен! Ындыг улуг, ындыг бедик чаңгыс чер-чурттуг улус чоргаар чоруур ужурлуг бис. Ол бистер дээш үргүлчү сагыш салып, болдунар бүгү-ле аргаларны ажыглап тургаш, Тывазынга улуг дузазын кадып чоруур. Ол дээш Тываның чоргаар оглунга өөрүп четтиргенивисти илередип каалыңар, чонум.

Бистиң чоннуң ынак театрының артистери ам бо удаада 8 дугаар чыл хүреш сезонун ажыдар байырлалды чонунга бедик көдүрлүүшкүннүг эрттирип турарлары бо-дур. Уран-талантылыг артистеривиске байырдан чедирип каалыңар! Эр хейлер!

Бо удаада ажыдыышкын — көргүзүгде бистиң чер-чуртувустуң улуг төөгүзүнге даянып кылдылар. Бистиң чер-чуртувустуң төөгүзү улуг. Бистиң өгбелеривис эрес-дидим, маадыр чораан. Бистиң Урянхай чер-чуртувус делгем чораан дээрзин көргүстүлер. Ол дээрге кижи бүрүзүнүң өгбелеринге хамаарышкан төөгүвүс-түр.

Чаа чүс чылдың төөгүзүн ажыдып турар улус болганывыста, “Урянхай” деп чер-чуртувустуң эрги адын катап эгидип алза кандыгыл деп бодалды силерге чугаалаксап тур мен. Бистиң өгбелеривис Ак Хаан Николай II чөпшээрел бижик бижип тургаш, Урянхай крайны хоргаадалга алырын дилээн болгай.  100  чыл бурунгаар Россияның Хааны Николай II Урянхай крайны хайгааралга алырынга “Чөпшээредим” деп атты салган. Төөгү-биле алыр болза, Россия биле Тываның демнежип эгелээрде бистиң чер-чуртувустуң ады Ураанхай турган. Ынчап кээрге, ам чүге төөгүде турган адывысты катап эгидип ап болбас бис?!

“Ураанхай” деп төөгүде адывысты катап диргизип алгаш, амгы үеде адывысты база арттырып алыр болзувусса, “Ураанхай Тыва”, а орус дылда “Урянхай Тува” деп аттыг болур бис. Чурттап эртип турарывыс чүс чылдың эгезинде ады болгаш амгы үеде ады иелдирзи туруп болур эргелиг деп санап турар мен. Чүге туруп болбазыл? Ол — бистиң чурттап эрткен төөгүвүс-түр. Ону кым-даа чогаатпаан, черле турган ады-дыр. Мен бодаарымга, төөгү чүс чыл болгаш катап эглип кээп болур. Ону чүгле чон шиитпирлээр.Ынчангаш чонум-биле, силерниң-биле сүмележип, силерниң санал-оналыңарны манап тур бис.

 Россия биле Тываның демнежип эгелээнинден бээр 100 чыл оюн, Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чыл оюн, Тыва Арат Республиканың Совет Эвилелиниң хүрээлеңинче киргенинден бээр 70 чыл оюн демдеглеп эрттиреривиске чедир таптыг-ла 127 дүн-хүн арткан-дыр. Кылып-тудар, септеп-чаартыр деп турар ажылдарывыс, бодап алган бодалдарывыс дыка хөй. Оларны эчизинге чедирер дээш улуг күжениишкинниг ажылдарны кылып чоргузуп тур бис. Мен сөөлгү үеде Москвада федералдыг яамылар болгаш ведомстволар-биле дугуржулга кылыр дээш үргүлчү ынаар ужуп чоруп тур мен. Москвада турар даргаларга бистиң хөй чылдарда чыглып келген бергелеривисти тайылбырлаары дыка берге. Ынчалза-даа чер-чуртувустуң келир үези дээш, чонувустуң чуртталгазын экижидер дээш кылып чоргузуп турар ажылдарывыс халас барбас дээрзинге бүзүрелим улуг. Бистерни дыңнап, бисти билип, биске дуза кадып эгелээни  — дыка улуг аас-кежик. Эрткен чылын Россияның Чазаанга болган хуралга, бо чылын Федерация Чөвүлелинге Тываның хүннерин эрттиргенивис биске дыка улуг деткимче болду. Оон аңгыда Россияның Президентизи Владимир Владимирович Путинниң Тывага онза хамаарылгазы, ооң Тывага сонуургалы база улуг рольду ойнап турар. Ындыг улуг деткимче сөөлгү он-он чылдарда Тывага туруп көрбээн. Ынчангаш аңаа чүгленип, Тывавыс дээш, чонувус дээш, бичии ажы-төлүвүстүң келир үези дээш тура дүшпейн  бурунгаар дидим базымнарны кылып тур бис.

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! 

Силерге сагыш-сеткилимде аарып чоруур чүүлдерни, кылып чоргузуп турар ажылдарывысты, бичии-даа болза, чугаалап бериксээн сеткилимниң аайы-биле кичээнгейиңерни туда бердим ышкаш. Театр артистериниң көргүскени көргүзүгде көжээ даштарда аттарын мөңгеде сиилбип каан маадырлыг өгбелеривис  түрк каганнар — Тонукөк, Билге-кагаан, Күлтегинден эгелээш мерген угаанныг Хүн ноян Буян-Бадыргыга чедир шупту эрес-маадырлыг чораан дээрзин утпаалыңар. Ону үргүлчү сактып, ындыг мерген угаанныг чон бис дээрзин база утпаалыңар. Силер бүгүдеге элеп-түревейн, алдар-адывыс ышкынмайн, эл-хол болуп чоруурувусту күзээр-дир мен! Байырлал-биле!

Шолбан Валерьевичиниң байыр чедириишкинин стадион долу көрүкчүлер улуг сонуургал-биле дыңнап, адыш часкаашкыннары-биле үзе кирип турду. Ылаңгыя Ураанхай деп адывысты эгидип алырының дугайында дыңнааш, диңмиттиг адыш часкаашкыннары-биле өөрүшкүзүн илереттилер.

Хей-аът кирген мөгелер онагларын чиик адак октап, чараш оюнну көргүзүп тур. 32 мөге артканда демисел улам дүшкүүрээн. Арзылаң мөге Маадыр Монгуш чоокта чаа көстүп келген Тожунуң аныяк мөгези Мерген Колга октадыпты. “Мөгениң майыы кадырык” деп чүве ол-ла болгай. Чөөн-Хемчиктиң аныяк мөгези Херел Ондар арга-дуржулгазы улуг акызы Опанас Семис-оолга октадыпты. Моолдан М.Патулга – аймак чааны-дыр. Ынчалза-даа Улуг-Хемден шыырак мага-боттуг Айдың Монгуш моол өңнүүн чииги-биле октап алды. Комбу-Сурен деп моол мөгени Оттук Доржукай база-ла саат чокка октады. Бо салыгда Моолдан келген мөгелерниң чүгле чаңгызы К.Чимэд-Дорж  онаан актап шыдаан (Н.Даңгыт-оол). Ат-сывы билдингир апарган аныяк мөгелер Күзечи Куулар биле Айдың Серинни Седип Ондар биле Сергелең Ондар октап кагды.

Хүрештиң башкарыкчызы –  ТР-ниң алдарлыг артизи Сайдаш Монгуш РФ-тиң алдарлыг артизи, Тываның Улустуң хөөмейжизи, тыва хүрештиң тайылбырлакчызы Коңгар-оол Ондарның чырык овур-хевирин сактып, “качыгдалдың минутазын” чарлады.

16 мөгениң салыы. Сайын-Белектиң аспаанче Мерген Кол боду-ла кире халый бергеш, октадып алды. Начын Монгуш моол өңнүү аткаарлап, дезип, шала коргуп турда-ла, сегирип алган соонда дораан октап кагды. “Бистиң мөгелеривис моолдарны чүү-даа кылбас апарган улус-тур ийин бо”— деп, көрүкчүлер амырап орлар. Алексей Монгуш моол мөге Чимэд-Доржту чартыктааш, октап алды. Седип Ондар Амир Ховалыгны, Сайдаш Монгуш Тежит Отчугашты өрү көдүргеш, октап кагды. Доржукай Оттукту Сергелең Ондар октаан.

8 мөге артканда Сайын-Белек Түлүш (Седип Ондар), Аңгыр Куулар (Алексей Монгуш), Ай-Демир Монгуш (Сайдаш Монгуш), Сергелең Ондар (Начын Монгуш)  онагларын  октаан.

4 мөге артканда аныяк мөге Сергелең Ондар Арзылаң мөге Сайын-Белек Түлүштү хеп-хенертен буттан илбектээш, октап каар орта стадионга орган көрүкчүлерниң алгы-кышкы, шимээн-даажы-даа аажок. Сергелең шүглүр эвес деп бе! Ай-Демир Монгуш Аңгыр Кууларны, чаңгыс тепкен соонда, октап кагды.

2 мөге арткан. Ай-Демир Монгуш биле Сергелең Ондар. Кайызы-даа — узун, шыырак эът-ханныг аныяк мөгелер. Арзылаңны октап каан кижи шүглүр боор дижип олурувуста, Ай-Демир чииги-биле октап алды. Эр хей, Ай-Демир.

5-8-ке арткан мөгелерге өшкү-хойларны шаңналга тывысты. Yжүүрлешкен мөгеге уксаалыг молдурганы, шүүлген мөгеге чүгүрүк аътты шаңналга берди. Алексей Монгушка “Кежик” мастерскаязы игилди белекке берди.

  Светлана Балчыр.

"Шын" солун