Юбилейниң бүдүүзүнде

Чүгле Тывада болгаш Россияда эвес, а делегейде ат-сураа алгаан «Тыва» ансамбли бо хүннерде тургустунганындан бээр 25 чыл оюн демдеглеп, чонунга отчеттуг концертин бараалгадыры-биле белеткенип турар.

Тываның ховар оолдары – алдарлыг хөөмейжилерге юбилейин таварыштыр изиг байыр чедирбишаан, моон соңгаар-даа чогаадыкчы бедик чедиишкиннерни «Шын» солуннуң коллективиниң, ооң хөй номчукчу, бижикчилериниң өмүнээзинден күзедивис. Солунувустуң бо үндүрүлгезинде «Тыва» ансамблиниң үндезилекчилери – хоочун хөөмейжилер Борис Иргитович Херлии базаНиколай Мунзукович Ооржак, ТР-ниң алдарлыг артизи Аяс Куулар оларга   юбилей  бүдүүзүнде хүндүткел-биле  сөстү  берип  тур  бис.

Николай ООРЖАК, уран чүүлдүң хоочуну:

—1982 чылда делегей чергелиг «Хөөмей» фестивалынга киришкеш, лауреат болдум. Аңаа каргырааны ыры аяны-биле күүсеткен мен. Ооң соонда «Тыва» ансамблиниң (ынчан 12 кижи турган) оолдарынга бодум чеде бердим. Сыгыртыр, хөөмейлээр күүседикчилери четчир, хам алгыжын күүседир кижи хереглеп турар болду. Хам алгыжын меңээ дагзып кааш, программаже киирип каан. Кол күүседир чүүлүм ол. Ынчангаш чер-черлерде хам алгыжын дыңнаан, билген, көрген кижилерни дилеп тып, оларның арга-сүмезин ап өөренир ужурга таварыштым.

«Тыва» ансамбльдиң амгы аныяк артистеринге ак орукту күзээр-дир мен. Хоочуннарның изеп каан оруу-биле төрээн Тывавыстың адын төлептиг алдаржыдып чоруур хөөмейжилер-дир. Коллективтиң чедиишкининиң кол дөзү ооң удуртукчузунда деп бодаар мен. Бистиң директорувус Борис Иргитович хүлээлгезин ак сеткилдии-биле күүседип, ансамбльдиң идик-хеп, машина-техника-биле хандырылгазын, ооң акшаландырыышкынын дарга-бошкаларның эжик-хаалгазын амыратпайн, ужур-чөвүн чедингир тайылбырлап тургаш четчип шыдаан кижи. Ооң-биле кады ажылдап чораанымга, «Тыва» ансамблиниң хоочуннарының бирээзи болганымга чоргаарланыр мен. «Эртинелиг Тыва» деп ансамбльди бодум тургустум.  Ооң хөөмейжилери 3-4 даштыкы чурттарга чедип каапкан чүве. Германияга эрткен хамнарның улуг шуулганынга киржип, хөөмей-сыгыт кижилерниң угаан-медерелин сергедир, мага-бодунуң энергиязын күштелдирер, арыглаар хуулгаазын салдарлыг дээрзин делегейниң чурттарындан келген эртемденнерге бадыткаар ажылга киришкеним – аас-кежик.

Бодум улуг төлевилел «Он үш хамнарның кыйгызы» деп делегей чергелиг фестиваль-медитация эрттирер сорулгалыг мен. Чеди айда Бии-Хем кожууннуң девискээринге улуг мөргүл кылыр бис. Аңаа улуг арыглаашкын болур. Хамнар биле «Тыва» ансамблиниң хөөмейжилери киржир.  Аңаа хөй чон кээп, арыглаашкынга киржип, бисти деткиир боор дээрзинге идегеливис улуг.

Борис ХЕРЛИИ, «Тыва» ансамблиниң баштайгы директору:

— Эш-өөр, коллегаларым директорга томуйлап каарга, шынап-ла, сеткилимден бердинип ажылдап чордум. 25 чыл эрткенде ынчангы бодап чораан күзелдеривис боттанган деп дидими-биле чугаалап болур мен. Тыва культура төвүнүң дугайында шагда-ла күзеп келген бис. Ол күзел боттанган. Биске улуг деткимче, дузаны көргүзүп, арга-сүме кадып турган эртемденивис Зоя Кыргысовна Кыргыска, Улустуң чогаалчызы Александр Александрович Даржайга бүгү назыда мөгейип чоруур бис. Ансамбльге ат шилиири дыка берге чүве болду. Кижи бүрүзү бодунуң чер-чуртунуң аайы-биле ат адаксаар боор чораан. Улуг чогаалчывыс мерген угааны-биле «Тыва» деп атты сүмелээни — аас-кежик.

Чолдуг атты шилип алгаш, чоруувус чогунгур болуп, бедик ужукканывыс ол-дур. Улустуң хөөмейжизи Геннадий Туматка канчап чоргаарланмас боор. Программа тургузуп, хөөмейжилерниң репертуарын тургузуп турда аңаа чедер кижи чок. Улуг өгбелеривистиң хөөмей-сыгыдынга хамаарышкан бир кезек бөлүк күүселделерлиг турдувус. «Ак-оолдуң аяны сеңээ тааржыр» -- дээш, Кайгал-оолга игилдевишаан күүседирин ол бир дугаарында сүмелээн. Сат Манчакайныы-биле — Анатолий Куулар, Максим Дакпайныы-биле — Конгар-оол Ондар, Санчы Кызыл-оолдуу-биле Геннадий боду күүседирин дыка-ла шын тыпкан кижи.

Идик-хеп айтырыы эгезин­де дыка берге турду. Кызылдың уран чүүл училищезиниң эрги дээш ап каапкан көжеге пөстеринден баштайгы тоннарывысты даараттывыс. Угбам Лина Херлииевна Серенге ламаның хевин музейден дилеп алгаш, көргүзүп тургаш, дөмейлештир даараттым. Хонук-оол Доржуевич Монгуш Моол киргеш, аяк хээлиг торгуну таарыштыр чугаалажып тургаш, өртек-үнезинге чалынмайн садып эккеп берген. Чаа, чараш хептеривис-биле сценаже чалгынналып үнер арганы ол биске бергенинге дыка-ла өөрээн бис. Хөгжүм херекселдерин кайыын диленмедивис дээр. Концертке белеткенир оран-сава тывары дээш черле кандыг бергелер турбаан дээр.

«Тыва» ансамбли бир дугаарында Хакасияга эрткен «Дум байыран» деп 40 муң кижи киржикчилиг байырлалга кириштивис. Коммунистиг партия үезинде шажын-чүдүлгеге хамаарылга кандыг турганы билдингир-ле болгай, ынчалза-даа бистер үндезин дөзүвүс езу-чаңчылдарывыста, чоннуң аас чогаалында дээрзин билип, концертивис программазын таарыштыр тургузуп турган бис. Хакасияга ол байырлалга бистиң улуг даргаларывыс чаладып четкен турган чүве-дир. Алдын-оол Кангаевич концерт соонда биске чедип келгеш: «Төвүттен лама-башкылар келген чүве-дир аа деп бодадым. Силер ышкажыл силер, эр хейлер!» — деп мактап, өөрүп турганын сактып ор мен. Оон бээр-ле ансамбльдиң ат-сураа алгаан, чамдыктарывыс «сылдыс аарынга-даа алзып» турду. Чоннуң угаан-медерелинге национал чоргаарал оттуп, хөөмей-сыгыт-биле сагыш-сеткил эмнээшкини, арыглаашкыны күштелген, Шагаа байырлалын-даа эгидип алдывыс. Тыва чуртувус, төрээн дылывыс, езу-чаңчылдарывыс дээш, шынап-ла, улуг оттуушкунну «Тыва» ансамбли болдурган. Чоннуң хүндүткелинге «чайгадып» шаг болган. Чурттаар оран-сава айтырыы дээн ышкаш эң чидиг айтырыгны безин шиитпирлээри улуг шүүт чок болган чүве. Бажыңнар эргелелиниң ажылдакчызы Галина Степановнаның ачызы-биле ээлери өскээр көжүп чоргулай бээрге, ээн турар бажыңнарны дилеп тып, документилерин дүрүм езугаар кылдыртып ап, чурттаар оран-саваларга-даа чединдивис. Культура яамызынга берген 13 квартираның алдызын бистиң ансамбльге берди.  Даштыкыже орукту ажыдарынга улуг үлүг-хуузун, деткимчезин эң баштай көргүскен Владимир Соянович Орус-оолга четтиргенивис илеретпес аргавыс чок. Бичии оолдарны хөөмейге өөредир тускай школа дугайында күзеливис база боттанган. Конгар-оол Ондар салым-чаяанныг уругларның уран чүүл школазынга хөөмей клазын ажыткан болгай. Бо-ла бүгүнү бодап ора, «Тыва» ансамблиниң адын «ХХ чүс чылдың алдарлыг кижилери» деп төөгүлүг дептерже-даа киирип болур турган деп бодаар-дыр мен. Чоннуң угаан-медерелинге улуг оттуушкунну кылган болганда, ол аңаа төлептиг.

Юбилейде хоочун, аныяк хөөмейжилер каттыжып алгаш, улуг концертти чонга бараалгадыр бис. Хөөмейжилерниң салгалы уламчылап турар дээрзин бадыткап, чок апарган эштеривистиң салгалдары концертке киржир. Ол дээрге  Геннадий Туматтың кады төрээн дуңмазы Саян Тумат, Иван Сарыгларның оглу Эрик Сарыглар болгаш өскелер-даа.

Чонувусту концертче күзелдиивис-биле чалап тур бис.

Аяс Эрес-оолович КУУЛАР, ТР-ниң алдарлыг артизи:

— Мен Чадаанага төрүттүнгеш, аңаа школаны дооскан мен. Кызылдың уран чүүл училищезинче аас чогаалга, улустуң езу-чаңчылдарынга, хөөмей-сыгыдынга сонуургалдыг болгаш өөренип кирдим. «Тыва» ансамблинге уран чүүл удуртукчузу болуп 13 чыл ажылдадым, бо чылын февраль айда халажы бердим. Ам удуртукчувус — Тыва Республиканың алдарлыг артизи Начын Чооду. Коллективте 7 кижи бис.

Бо хүннерде 25 чылдаан юбилейивиске белеткенип, ол-бо кожуун-сумулардан кээп турар хоочуннарывыс-биле демнежип концертивисти белеткеп тур бис. Баштайгы кезээнде шупту  сценаже үнер бис. Yндезилекчи хоочуннарывыстың ырлажып чорааны «Чиң сөөртүкчүлериниң ыры», «Тооруктуг долгай таңдым», «Чес-Булуңум» дээн ышкаш улустуң ырларын болгаш өгбелеривистиң хөөмей-сыгыдын бараалгадыр бис. Ийиги кезээнде чаа ырлар болгаш улустуң ырларын чүгле боттарывыс күүседир бис.

Белеткел кидин түлүк. Шупту белен деп болур. Бистиң улуг деткикчивис, эртемден угбавыс, башкывыс Зоя Кыргысовна Кыргыска кезээде мөгейип, өөрүп четтиргенивисти илередип чоруур бис. Мындыг ансамбльди тургузуп каан кайгамчык салым-чаяанныг акыларывыс — бистерге эң-не хүндүткелдиг кижилеривис-тир. Юбилейде хөй аалчылар кээр дээрзи билдингир, ол дээрге чүгле артистер эвес, ансамбльге ажылдап чораан саңчылардан эгелээш чолаачыларга чедир, шынап-ла, улус хөй. Юбилейлер эрткижеге чедир Тывавыстан ыравас бис, чонувуска, аалчыларга бараан болур бис.

Редакциядан: Тыва Республиканы бүгү делегейге алдаржыдып чоруур «Тыва» ансамблиниң хоочуннарынга өөрүп четтиргенивисти илеретпишаан, юбилейи-биле байыр чедирип, Тываның төөгүзүнге балалбас исти арттырганы дээш номчукчуларывыс мурнундан мөгейип тур бис. Амгы салгалдың аныяк артистеринге – Тыва Республиканың алдарлыг артизи Начын Чооду удурткан коллективке ансамбльдиң үндезилекчилери дег мергежилинге бердинген болурун, чогаадыкчы чедиишкиннерни күзедивис.

 Светлана БАЛЧЫР белеткээн.

"Шын" солун