Моолда Тываларывыс

Россияның кызыгаар чоогунда регионунуң кожазында чурт-биле садыг-экономиктиг, культурлуг болгаш эртем харылзааларын сайзырадырынга чаа үе-чаданы республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң бо чылдың мартта Улан-Баторже аян-чоруу ажыткан, ынчан Моолдуң найысылалынга Тыва Республиканың төлээ чериниң ажыдыышкынының езулалы болган.
Ол аян-чоруктуң үезинде Шолбан Кара-оол Моолдуң чазааның даргазы-биле ужурашкан, көдээ ажыл-агый адырынга, кызыгаар чоогунуң садыглаашкынынга болгаш гуманитарлыг харылзааларга, транспорт аргыштырылгазынга хамаарышкан айтырыгларны чугаалашкан. Моолдан уксаалыг малды Тываның ажыл-агыйларының садып алырының дугайында, Улан-Баторнуң дээди өөредилге черлеринге тыва студентилерге квоталар тускайлаарының дугайында, кызыгаарда «Хандагайты — Боршоо» эрттирилге пунктузунга чурттар аразының эрге-байдалын тыпсырынга кады күжениишкиннерниң дугайында, Моолдуң авиакомпанияларының Иркутскиден болгаш Улан-Удэден рейстер ажыдарының талазы-биле айтырыгны өөренип көөрүнүң дугайында дугуржулгалар чардынганын чугааны эгелээриниң мурнунда сагындырып каайн.

Бо күзүн Моолдуң төвү Улан-Батор хоорайже сургакчылаашкынымның бир сорулгазы – ында чурттап турар үндезин тывалар-биле ужуражып, оларның амыдырал-чуртталгазын, ажыл-ижин республиканың эң хоочун солуну — «Шынның» номчукчуларынга таныштырары.

Шынап-ла, ужуражыр болуп дугурушкан хүнүвүсте тыва-моол ниитилелдиң оран-савазында удуртур чөвүлелдиң он шаа хире кежигүннери — үндезин тывалар мени онза сонуургал-биле уткуп хүлээп алдылар.

Аңаа чеде бээрим бетинде-ле оларның меңээ баш бурунгаар чагып кааны «Шын» солунунуң элээн каш үндүрүлгелерин чугаа эгелээр мурнунда үлеп бердим. Чер-чуртундан дыка үрде манааны чагаа, медээ алган кижи-биле бир дөмей, солуннарны дораан-на шылырадыр ажыдып, номчуп-ла эгеледилер.

Оларның Улуг Тывада амыдырал-чуртталганы сеткилинден сонуургап, удаа-дараа айтырыглар салып турарын эскерип олурарга, чер-чуртунче каш чыл келбээнинден, ону сагынганын мени дамчыштыр сөстен билип алгаш сеткил-сагыжы ханган, чымчак хүлүмзүрүүн көргеш, хан төрелдер чаңгыс черде чыглып келген-биле дөмей шааладыр баткан дамырактың даажы дег, ала-чайгаар-ла чугаавыс куттула берди.

Ниитилелдиң кежигүннериниң хөй кезии Улуг Тывага чаңгыс-даа келбээн хирезинде тыва дылды эки билирин кайгап, хүндүткелим демдээ – четтиргенимни илереттим. Моолда тыва дылды сайзырадыр дээш сагыш аарып чоруур Улан-Батор хоорайда Моолдуң өөредилге болгаш эртем яамызының чанында өөредилге институдунда эртем ажылдакчызы, ада-иези тыва, Ценгел чурттуг Хийстиң уруу Гансухтан ооң чылдагаанын айтырарымга ол мынчаар харыылады:

— Сөөлгү үеде Моолдуң чазаа болгаш өөредилге яамызы моолда чурттап чоруур казах, тыва дээн ышкаш биче буурай чоннарның ажы-төлүн төрээн дылынга өөредир арга-хемчеглерни ап эгелээни өөрүнчүг. Бодап турарымга Моолда чурттап чоруур тывалар, ылаңгыя Ценгел тывалары, бо үеге чедир төрээн тыва дылын утпайн келгени — кайгамчык, чоргааранчыг чорук. Ынчангаш дылы болгаш ооң-биле деңге чараш тыва чаңчылдарын хевээр арттырып алган ол күзел-соруун оон-даа ыңай уламчылап келир салгалга дамчыдары бистиң кол ажылывыс, сорулгавыс болур ужурлуг. Тыва кижи тывалавас болза, кым тывалаар боор. База бо чараш дылывысты өске дылдар-биле хойтпакталдырбайн, арыг ап чоруур ужурлуг бис.

Ажыл-агыйжы 3-4 хонуктуң дургузунда чеже солун тываларга ужуражып чугаалашпадым дээр! 2001 чылда Моолда тывалар ниитилелиниң тургузукчузу, академик, профессор Янгалагийн Шуурав башкы, эртем ажылдакчылары, кино артизи Отгон Гэрэлсух, улуг назы чеде берген хам акый Батгхергал, Улан-Баторнуң MN 2 телевидениезинде 1 айда 1 катап үнүп турар тыва медээлерлиг «Алдаа-Ханаа» дамчыдылганың диктору Ганзориг Чимеддорж, Тывага бир дугаар Моолдуң төлээ чериниң Чиңгине консулу болуп ажылдап турган Дарийн Пунцаг дээш, оон-даа өске солун тывалар барынга чоргаарланып турдум.

Луурев Өнөрхуяг, Моол-Тыва кады ажылдажылга ниитилелиниң даргазы:

— Моолда Тываның ниитилелин кажан удуртуп эгелээн силер?

— Мен бо ниитилелди чоокта чаа удуртуп эгеледим. 2008 чылда Моол-Тыва кады ажылдажылга ниитилели турган. Кайызы-даа дөмей ниитилелдер, чоннуң езу-чаңчылдарын кадагалап арттырар болгаш төрээн дылынга өөредир деп сорулгалыг.

Ниитилел 2 улуг бөлүктүг:

1. Бизнес талазы-биле ажылдар.

2. Социал адырның ажылдары, спорт, өөредилге болгаш кадык камгалалы.

Бо ниитилел 2 чурттуң аразында харылзааны быжыглап, кады ажылдап турарын демдеглеп болур, Тывада «Байлак» лагеринге чайгы үеде моол уругларны дыштандырган. А тыва уруглар «Найрамдал» лагеринге дыштанылгазын эрттирген. Дугуржулга езугаар оон-даа хөй ажылдарны кылып турар.

— Моол Республикада тываларның саны каш ирги?

— Моолда чурттап чоруур тыва чоннуң саны ам-даа тодараттынмаан. Баян-Өлгий аймактың Ценгел сумузунда тываларның саны билдинип-даа турар болза, а өске булуңнарында оларның саны тодаргай эвес. Бистиң ниитилел бо ажылды тодарадыры-биле сорулганы салып, планны тургускан. Чыл төнчүзүнге чедир бистиң аравыста тыва нациялыг чонувустуң санаашкынын тодарадып ажылдаар бис.

— Келир үеде чаа планнарны болгаш тыва чон-биле харылзааларыңарга хамаарыштыр чугаалап көрүңерем.

— Моол Республика биле Таңды-Тыва шаандан тура аразында быжыг харылзаалыг чораан. Кезээде демниг, найыралдыг кады ажылдап чоруур бис. Моолда тываларның төрээн дылын болгаш ада-өгбелерден дамчып келген езу-чаңчылдарын хевээр арттырар, оларның социал байдалын экижидери-биле айтырыгларны көрген. Мында тыва ниитилелди тургускан ужуру-даа ол.

— Мында чурттап турар тываларның амыдыралын экижидер талазы-биле кандыг ажылды чорудуп турар силер?

— 2013 чылдың март айда Моол Арат Республиканың Президентизиниң Чарлыы үнген. Ол Чарлыкта мында чурттап турар тываларның амыдыралын экижидер, чурттуң өөредилге программазынче тыва дылды өөредирин киирген. Оон-даа өске ажыл-агый талазы-биле сырый харылзаа тургустунган.

— Тыва ниитилелде каш кижи ажылдап турарыл? Олар аңгы-аңгы адыр аайы-биле айтырыгларны харыылаар бе?

— Бистиң ниитилелде 13 ажылдакчы бар. Моолда бо сан ужур-уткалыг, чижээ, соңгулда үезинде 2 кандидаттың саны деңнежи бээрге, Моолда ниитилелдиң акшаландырыышкынын шиитпирлээри-биле айтырыгны тургузуп турар. Ынчангаш амдыызында чаа башкарлып турар албан чери-дир. Тываларга хамаарышкан айтырыгларның шуптузун олар харыылаар.

— Кижи ук-төөгүлүг, төрээн черлиг болур болгай, боттарыңарны таныштырып көрүңерем.

— Ада-ием кайызы-даа Ценгел аймак чурттуг. Ук-дөзүм — тыва. Бодум Улан-Батор хоорайга төрүттүнгеш, маңаа өскен мен. Тыва чонумнуң чараш чаңчылдарын сагып чоруур бодалдыг мен. Ынчангаш бо ниитилелди удуртуру-биле томуйлаттым. Тыва чурту каас-чараш бойдус чурумалы-биле онзагай болгай, ындыг чараш черлерже аян-чорук кылырынга ынак мен.

Бо хүннерде, декабрь 11-13-те, республика найысылалынга Тываның болгаш Моолдуң чоннарын каттыштырар база бир чылдагаан моол кинонуң хүннери болур. Кызылдың чурттакчыларынга болгаш аалчыларынга көргүзер үш фильмни шилип алган. С. Сэнгэдорж режиссернуң «Лардьма» («Амыдырал») деп кинозу 2013 чылда Улан-Баторга эрткен кинофестиваль тиилелгени чедип алган. Ол моол херээжен кижиниң салым-чолун көргүзүп, амгы ниитилелде өг-бүледе тургустунган нарын айтырыгларны көдүрүп турар. Моол аныяк режиссер Ш. Доржсуренниң «Көк демдектиг кижилер» деп кинозунда 90 чылдарда Европаже чоруй барган алышкыларның кандыг үүлеге таварышканын төөгүп турар. Ол фильмни Германияга, Францияга, Бурятияга көргүскен соонда көрүкчүлер бедии-биле үнелээн. Б. Баяр режиссернуң «Би монгол хун» («Мен—моол мен») деп кинозу Моолдуң Ценгел аймаанда чурттап турар үндезин тыва кижи Папизаанның салым-хуузун көргүзүп турар. Ол фильм 2012 чылда Каирге болган кинофестивальга ийиги черни ээлээн.

Моолдуң эң эки дээн киноларын найысылалдың «Найырал» кинотеатрынга көргүзер, тыва дылче бижимел очулгалыг болур. «Лардьма» деп кинога кол рольду ойнаан, үндезин тыва Отгон Гэрэлсух — Моолдуң кино ажылдакчыларының ассоциациязының президентизи. Тывага көргүзер фильмнерни ол эккээр. Кинолар көргүзери-биле чергелештир Тывага бир дугаар Моолдуң төлээ чериниң Чиңгине консулу болуп ажылдап турган Дарийн Пунцагтың ажылдап кылганы «Тыва-моол-испан словарьның» таныштырылгазын Тывага эрттирер.

Ол ышкаш чогаалчы, тыва уктуг, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, «Германия Федеративтиг Республиканың мурнунга ачы-хавыяазы дээш» орденниң эдилекчизи, Адельберт Шамиссо болгаш Хаймито Додерера аттыг шаңналдарның лауреады Чинагийн Галсан-биле кызылчыларның чогаадыкчы ужуражылгазы болур.

Тывага кээр аалчыларывыс, үндезин тывалар Отгон Гэрэлсух болгаш Дарийн Пунцаг дугайында дараазында үндүрүлгеден номчуур силер.

(Уланчылыг).