Тываның аргазын — Бүгү чуртка ажыктыг кылдыр

2013 чылдың ноябрь 28-те регионнуң социал-экономиктиг айтырыының талазы-биле Россияның Чазааның хуралынга Тываның Баштыңы Ш. Кара-оолдуң чугаазы

Хүндүлүг Дмитрий Анатольевич! Хүндүлүг чазак кежигүннери! Тываның сайзыралының дугайында, ооң күчүзүнүң чурттуң экономиказынче салыышкынының дугайында, эң чидиг айтырыгларның дугайында федералдыг чазактың хуралынга сайгарып турары меңээ-даа, бистиң республикавыска-даа принципиалдыг улуг ужур-дузалыг.

Бистиң дилээвисти хандырып, Тываның дугайында айтырыгны хүн айтырыынга кииргениңер дээш Силерге четтиргенимни илередирин чөпшээреп көрүңер, Дмитрий Анатольевич. Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезин ханы сайгарганы дээш Игорь Николаевичиге четтиргенимни илередип тур мен. Көргүзүглерниң хөй кезииниң талазы-биле хожудаңгайларның санынга кирип турзувусса-даа, сайзырал темпилериниң талазы-биле ортумак турушту быжыы-биле ээлеп турар бис.

Тывада төрээн республиказының салым-хуузу дээш сагыш аарып чоруур күш-ажылчы кижилер чурттап турар. Оларның хөй кезии барыын Мөңгүн-Тайганың кадыг-дошкун бедик дагларының байдалдарында, мурнуку кызыгаарның чоогунда изиг-халыын ховуларында күжениишкинниг ажылдап турарлар.

Сөөлгү чылдарның дургузунда ниитилел-политиктиг байдал Тывада турум хевээр арткан. Чоокку беш чылда кол-кол экономиктиг көргүзүглерни деңнештирерге сөөлгү чылдың бедик болуп турар. Чижээ, регионнуң ниити продуктузу барык ийи катап өскен. Көдээ ажыл-агый продукциязының хемчээли—1,8 катап, чуртталга шөлүн ажыглалга киирери—1,7 катап көвүдээн.

Бодувустуң мурнувуска тургусканывыс кол сорулгаларның бирээзи—Тываның көдээзинде кол үүле — мал ажылы болур. Көдээ ажыл-агыйны катап тургузар, малчыннарның чиик эвес күш-ажылының ат-алдарын бедидер дээш сөөлгү 5-6 чылдың дургузунда бистен хамааржыр бүгү-ле чүүлдерни кылган бис. Ол чылдарда аңгы-аңгы дөстерден көдээже 2,7 млрд. рубльди шилчиткен, республиканың агроүлетпүр комплекизинде бюджет инвестицияларының хемчээли ол чылдарда 10,6 катап өскен.

Бистиң күжениишкиннеривис халас барбаан. Россияның составынга Тываның төөгүзүнге бир дугаарында мал бажының өзүлдезин дайын чылдарының мурнуку деңнелинге эрткен чылын чедирген бис. Чыл санында немей өзүлде 7 хуу болуп, бо чылын хойнуң болгаш өшкүнүң баш саны 1 миллион 134 муң баш четкен. Кижи санынга онааштыр малдың баш санының талазы-биле Сибирьниң федералдыг округунуң регионнарын мурнап турар бис. Чылгы мал ажылы республикада база алдаржып турар, беш чыл дургузунда чылгы мал бажы 2 катап өскен болгаш 60,5 муң баш четкен. Бо чылдан эгелээш перспективтиг адырны — сыын ажыл-агыйын катап тургузуп эгеледивис.

Эгелеп чоруур фермерлерни болгаш өг-бүлелерниң мал фермаларын деткиириниң программаларын 2012 чылда күүсеткениниң түңнели-биле Тыва Россияның үш эң тергиин регионнарының санынга кирген, чүгле Татарстанга болгаш Липецк облазынга четпейн барган. Конкурстуң кадыг негелделери турзажок, киржилге чагыгларының саны деткимче фондузундан ийи-үш катап өскен. 2013 чылда ону 130 ажыл-агый киирген. Бистиң көдээвис катап тургустунуп, аныяксып турар дээрзин ол бадыткап турар.

Республикада инвестицияның идепкейлиг чоруу сөөлгү чылдарда чогумчалыг көргүзүглерлиг апарган. Бир эвес 2008 чылга чедир инвестицияны чүгле бюджет акша-хөреңгизи-биле салып турган болза, 2009-2012 чылдарда республикада кол капиталга бюджеттен дашкаар инвестицияларның хемчээли өскен. Өзүлде 1,5 катап болган ол дээрге Россияда 2-ги чер-дир.

2012 чылда кол капиталга инвестицияларның хемчээли 11 миллиард рубль болган, чылда 1,3 катап өскен. Инвестиция төлевилелдерин күүсеткенинден бюджеттерниң бүгү деңнелдеринче үндүрүг киирилделериниң түңү 2011 чылдаазынга деңнээрге, барык ийи катап өскен. Алдын тывыжы барык 26 хуу көвүдээн. Инвесторларның бүдүрүлгелеринге тус черниң 900 хире ажылчыннары болгаш специалистери ажылдап кирген. Эртип турар чылдың түңнели-биле Тыва дорт инвестицияларның хемчээлиниң талазы-биле Россияда мурнап турар чээрби регионнарның санынга кирген, а чурттакчы чоннуң кижи санынга онааштыр инвестицияның хемчээли-биле дөрткү черни ээлээн.

Чуртталга бажыңнарын тударының, ооң-биле өскүстерни хандырарының, хуу тудугнуң талазы-биле бисте темпилер багай эвес. Кем-херек үүлгедир чоруктуң деңнелин көскүзү-биле эвээжедип (1,3 катап), ажыл чок чоруктуң деңнелин кызырып болгаш кижи бүрүзүнүң ортумак орулгазын көвүдедип шыдаан бис.

Бүзүрелдиивис моон илдең.

Чамдык социал-экономиктиг көргүзүглерниң чогумчалыы 2006 чылдың эге деңнелинге бодаарга, сөөлгү чылдарда көскү апарган дээрзин дораан чугаалаар ужурлуг мен. Өске регионнарга болгаш Россияның ортумак көргүзүүнге деңнештирерге бистиң хөгжүлдевистиң темпилери ындыг-ла чогумчалыг эвес.

Чурттакчы чоннуң орулгаларының көргүзүүнүң талазы-биле бойдус курлавыры шоолуг эвес регионнар-биле Тыва чаңгыс деңнелде болуп турар. Кыдыг-кызыгаар болгаш чедери берге Тывада бараанның болгаш ачы-дузаның ортумак өртээ өскелерден, чижээ, Калмыкиядан бедик болуп турар.

Ядыы чоруктуң кол чылдагааны — ажылдаар болгаш акша ажылдап алыр арганың чок болуп турары. Тываның ажылдап шыдаар чурттакчы чонунуң беш кезии ажылы чок болуп турар.

2012 чылда Тыва Республикада ажылы чоктарның үлүү 18,4 хуу болуп, Россияның регионнарының аразында 81 дугаар черни ээлеп турар, Россияның ортумак деңнелинден көргүзүү 3,3 катап ашкан.

Бистиң регионда байдал Чечен болгаш Ингушетия республикаларныы-биле дөмей болуп турар. Бир эвес үстүнде адааным регионнарда ажыл-агыйга кирип алыр чоруктуң нарын болуп турар чылдаганыы политиктиг болгаш дайын чорудулгалары-биле, ооң соондагы катап тургузуушкун байдалдары-биле холбашкан болза, Тыва Республикага ооң чылдааганы чүгле экономика болуп турар.

Ажылы чок болгаш ядыы чоруктуң куду деңнели дээрге девискээрниң экономиктиг күчү-күжүн чедир ажыглап шыдавайн турары. Чурттакчы чонунуң саны эвээш болза-даа (2013 чылдың январь 1-ниң байдалы-биле 310,5 муң кижи), Тыва ниити продуктуну кижи санынга онааштыр бүдүрүп турары-биле алырга, чуртта эң бичии болуп турар. 2011 чылда ол 109,4 муң рубль болган. Ол дээрге Сибирьниң көргүзүүнден 2,3 катап чавыс болгаш ниити Россияныындан барык 3 катап эвээш. Бо көргүзүг талазы-биле республика Сибирьниң регионнарының аразындан 12-ги черни ээлээн болгаш чуртта—79 дугаарында.

Экономиктиг көргүзүглер талазы-биле кайы хире хожудап турарывысты, социал хөгжүлдениң чугула угланыышкыннарында байдалдың кайы хире нарынын эскерери берге эвес.

Чоокку келир үеде чурттуң көргүзүглериниң оода ортумак деңнелинче үнер дээр болза, регион чүгле чайгылыш чок бурунгаарлаар эвес, а республиканы шынар талазы-биле чаа деңнелче үндүрер стратегтиг шиитпирлерни хүлээп алыр болгаш күүседир ужурлуг. Амгы үеде ажылдап турар ажыл-агый инфраструктуразының байдалы сан талазы-биле өзүлдениң аргазын регионда чидиргенин көргүзүп турар дээрзин билип турар бис.

Инфраструктураның чугула айтырыгларын—транспорттуң ырак-узаан болгаш энергияның чедишпезин, үндезини-биле өскертпес болзувусса, байдалды экижидип шыдавас бис деп чүвени база билип турар бис. Тыва Республиканың экономиказының болгаш социал адырының амгы байдалы регионнуң ажыглап болур аргаларынга дүүшпейн турар. Ажыл-агыйны чорударының эргижирээн аргаларын ажыглап тургаш, ону сайзырадырының дөгейленген оруу ам ажык бербес апарган.

Россияның составынга 70 чыл болган федерацияның эң аныяк субъектизи бис, хөй чүүлдер кылдынган: социал инфраструктураны эгезинден туткан, школалар, эмнелгелер, культура ордулары, чуртталга бажыңнары туттунган. Ындыг турбуже республиканы ниити транспорт четкизинче болгаш экономиктиг делгемче каттыштырары амдыызында күш четтинмээн. Рынокче шиитпирлеттинмээн баш ажыг айтырыгларлыг кирген бис. Ооң түңнелинде бүгү чуртка ажыктыг кылдыр ажылдаар байлак аргазын ажыглаарын Тыва чедип албаан.

Тываның девискээринде бар хөмүр-дашты, алдынны, полиметалл рудаларын шиңгээдип алырының төлевилелдери Сибирьни сайзырадырының стратегиязынче кирген. Чүгле одалга-энергетика комплекизиниң чаңгыс курлавыр күчүзүн эксперттер 16,5 миллиард тонна кокстуг хөмүр-даш деп үнелээн. Ол дээрге металлургияга аажок херек болуп турар марка-дыр. Онза ховар полиметаллдың Ак-Сугда чыдынын геология-шинчилел медээлери-биле алырга, 2,5 миллиард долларга үнелеттинип турар.

Тыва Республиканың база бир чугула стратегтиг артык аргазы болза, Азия-Оожум океан чурттарынче автомобиль, агаар транспорту-биле аргыжарынга, ыраккы перспективада демир-орук-биле аргыжарынга эптиг болуп турары.

Игорь Николаевич биске онза чугула теманы — М-54 оруун Хандагайты—Боршооже үнер кылдыр өскертириниң дугайында чугаалады.

Ол төлевилел 10 чыл ажыг болуп турар. 1999 чылдың сентябрь 16-да Россияның Чазааның «Тыва Республикада социал-экономиктиг байдалды турумчударының болгаш республика бюджединиң орулгалыг кезээн чайгылыш чок өстүреринге байдалдарны тургузарының талазы-биле хемчеглер дугайында» доктаалы хүлээп алдынган. Ынчан-на Абаза—Ак-Довурак—Чадаана—Хандагайты орукту федералдыг өнчү кылдыр дамчыдар сорулга салдынган турган. Бүдүн чыл дургузунда туржуп келгенивис сорулга ол-дур ийин, чүгле оруктуң узун дурту харын-даа кызырылган.

Чаа маршрутту М-54 «Енисей» федералдыг оруктан чүгле 37 км узун болур кылдыр планнап турар. Ындыг-даа болза, ажыктыг чүүлдер хөй.

Оон аңгы база бир ажыкты—бистиң республикавысты таварып эртериниң кайгамчык аргазын ажыглаарын саналдап турар бис. М-54 орукту Хандагайтыже угландыр өскерткениниң соонда Россия Федерациязы Оожум океан чурттарынче чаа транспорт оруун ажыдып алыр. Чурттар аразының тударын доозуп турар автомобиль оруун — Урумчи (Кыдат)—Ховд (Моол) — Улангом (Моол) — Хандагайты (Россия) орукту ажыглаар ужурлуг бис. М-54-түң амгы Цаган-Тологойже угланыышкыны кеди чок, Моолдуң ховуларынче чорупкан, өске таладан чүнүң-биле-даа быжыглаваан дээрзин айтыр апаар.

Тывада транспорттуң чедишпейн турар чоруун шиитпирлээр кол айтырыг — демир-орук аргыштырылгазы дээрзи билдингир. «Курагино—Кызыл» төлевилелдиң бүгү төөгүзүн болгаш кандыг ажыктыг болурун Игорь Николаевич таныштырды. Ол төлевилел Тываны барык камгалаар дээрзин онзалап демдеглээйн: эвээш дээрге-ле, 15 муң ажылдаар олуттар болгаш чыл санында 17 млрд. үндүрүг саналгалары-дыр.

Демир-оруктуң бо чаа угланыышкынын ажыдарга база ажык бар, ол дээрге чурттар аразының оруунче үнери-дир. Россияның Азияда партнеру болуп турар Кыдаттың чаа транспорт оруктарын дилеп, Россияны оюп эрткеш, Казахстанче дорт кирериниң оруун кылып турары чажыт эвес болгай. Ол дээрге база чаа «торгу оруу» ышкажыл. Бистиң бодап турарывыс-биле алырга, ол чуртче кирериниң эң ажыктыг болгаш кыска оруу — Тываны таварты Кызыл — Урумчи оруу-биле чорууру. Ындыг арганы эрттирип болбас херек.

Демир-орукту Кыдатка чедир тударының төлевилелин соңгаарлатпайн ажылдап кылыр херек. Ол чурттуң эрге-ажыктарынга ажыктыг. Россияның бизнезинге Азияның рыногу эң кедилиг деп санаттынып турар. Республика дугайын чугаалавайн тур мен. Демир-оруктуң чаа угланыышкыны Курагино — Кызыл оруунуң ажыктыын бедидер, республиканың иштики ниити продуктузу чыл санында өзер болгаш 4 муң ажылдаар олуттар тургустунар.

Демир-орук чокта авиация харылзаазын хөгжүдери бистиң амыдыралывыска кончуг чугула. Бирээде, авиарейстерни субсидиялааны – харылзажырывыс дүргедээн; ийиде, Кызыл хоорайның аэропортун деткээни дээш өөрүп четтирдим – ол федералдыг чергелиг апарган.

Ынчалза-даа самолеттар хонар болгаш ужуп үнер дилиндектиң болгаш аэропорттуң байдалының амгы үеде багайы шыңгыы айтырыг бооп артпышаан. 2011 чылдың декабрь айда болган кончуг күштүг чер шимчээшкини байдалды улам чидиглендирген. Кызылдың аэропортунуң эргилээн, улуг чүъктүг самолеттар хондурарынга таарышпас дилиндээнге Онза байдалдар яамызының ужудукчулары самолеттарны хондуруп, амы-тыны айыылга таваржыр чыгыы турган. Чер адааның соксавайн турар шимчээшкиннери, арга-арыгның улуг өрттери, коммунал ажыл-агыйның дыка эргилээн – берге байдалга Тыва дарый деткимче чок артып каап болур.

Самолеттар ужуп үнер болгаш хонар дилиндекти чаартыры шагда-ла херек. Ону соңгаарладыр арга чок. Кижилерни айыылга таварыштырып болбас!

Черле ынчаш, хүн бүрүде амыдыралга амгы үениң авиатехниказын ажыглаар арга чок, Красноярскиже «элкаларга» ужуп турар бис, Новосибирскиже – 37 чыл болган АН-24-ке.

Тыва энергия чедишпес девискээр деп Игорь Николаевич демдегледи. Энергияны ажыглаары ону бүдүреринден 12 катап хөй.

Чурттуң Президентизиниң шиитпири-биле Тывага ийи чыл бурунгаар газ-турбиналыг ийи электростанцияларны тургускан. Республиканың четкилериниң хандырып шыдавазы кышкы эң-не бедик хереглел үезинде курлавыр кылдыр. 1996 чылдың кыжын Кызылдың ЧЭТ-ке болган хоорайны гуманитарлыг айыыл-халапка чедирер часкан үрелиишкинни бистиң найысылалывыстың чурттакчылары амга чедир утпаан. Ынчан байдалды холга алган, ынчангаш мындыг чүүлдү билип алганнар: төпчүткен чаңгыс чылыг төвү амгы үениң хоорайынга – доктаамал айыылдыг чорук.

Кызылдың ЧЭТ эрткен чүс чылдың 1956 чылда туттунган. Технологтуг кожуушкунну ол ам 10 чыл ажыг бербейн келген. Найысылалдың тынар аргазы чок, сайзыраар харыы чок, Кызылдың ЧЭТ ээлери ону чаартыр болгаш күчүзүн улгаттырар талазы-биле шалыпкын хемчеглерни албайн турар. Улуг үлетпүрнүң хереглекчилери чогунга чылдагааннаар. Энергия чедишпейн турда, олар кайыын тыптып кээрил? Муңгаш херек.

Россияның Чазааның 1999 чылда хүлээп алган доктаалын сагындырып турдум. Ол езугаар Кызылдың ЧЭТ эң чугула объектилерниң даңзызынче кирер ужурлуг. Ооң күчүзүн улгаттырарынга акшаландырыышкынны федералдыг чазак деткиир ужурлуг. Каа-Хем уургайының хөмүрү-биле ажылдаар чылыг электростанциязын тударының, Кызылдың ЧЭТ-ти чаартырының дугайында шиитпирлерни Россия Федерациязының Чазааның 2008 чылда хуралынга хүлээп алган. Ол айтырыглар амга чедир ажык бооп артпышаан.

Каа-Хем уургайының хөмүрү-биле энергия бүдүрер чаа объект найысылалга чылыг чедишпезиниң, ол ышкаш республикага электри энергиязының чедишпезиниң айтырыгларын шиитпирлээр. А чедишпезиниң айтырыы бар. Европаның ортумак чурту хире девискээрлиг, эвээш-ле дизе, 6 улуг муниципалдыг тургузуглар дизельдиң кывар чүүлү-биле чурттап турар. Ол дээрге 16 суурлар-дыр. XXI векте электри энергиязы-биле эки хандырылга чок чурттаар деп чүве кижи көрүп көрбээн чүүл-дүр.

Дизельдиг электри станцияларының карылгаларын 130 миллион ажыг рубль түңнүг акша-биле чылдың-на дуглаар ужурга таваржып турар бис. Россияның Чазааның 1999 чылда доктаалы езугаар, кажан Тывада байдалды чогумчударының дугайында айтырыгны чугаалажып турда, чедери берге суурларда дизельдиг электри станцияларын ажыглаанындан карылгаларны, чылдың-на саң-хөө-биле деткимчени санап тура база санаарын Саң-хөө яамызынга дааскан. Ол бүгү амга чедир эки күзээшкиннер деңнелинде артып каан.

Төпчүткен чылыг хандырылгалыг бистиң суурларывыста байдал оон-даа дора. Эрткен чүс чылдың 60-70 чылдарында туткан одалга төптери 70-90 хуу эргилээн. Чер адааның соксавас шимчээшкиннеринден ол чокка-ла оларның айыылдыг байдалы улам баксыраан. Дарылыг доскаар кырында олурар-дыр бис.

Ак-Довурак, Шагаан-Арыг хоорайларда болгаш Чаа-Хөл суурда одалга төптерин моон соңгаар ажыглаар арга чогунуң дугайында Онза байдалдар яамызының специалистериниң үндүрген түңнелдери алдынган.

Хову-Аксынга озал-ондак барык-ла баш бурунгаар билдингир турган. Байдал берге дээрзин билип турган бис. Албадалдыг базым кылдывыс – коммерция чээлизин алдывыс. Бүгү-эвилел чергелиг «Тывакобальт» комбинаттың ажылының үезинде чуртка хөй чүүлдү кылган ажылчын суур идегелдиг чылыг хандырылгазы чок артканын болбаан херек-тир деп санаар мен. Озал-ондакка чедир каш айлар бурунгаар чаа одалга төвүн тудуп эгеледивис, ынчалза-даа четтикпейн бардывыс. Хову-Аксынга болган тус чер чергелиг озал-ондак чурттуң бүгү коммунал энергия тургузуунуң идегелдиг эвезиниң демдээ болган. Чүү-кандыг-даа болза, чурттакчылыг черлерниң чылыг хандырылгазының объектилерин чаартырынга чаңгыс аай федералдыг күжениишкиннер эргежок чугула дугайында бистиң бодалывысты, эвээш-ле дизе, Сибирьниң шупту губернаторлары деткээн.

Хуу инвесторларның аразындан чурттуң улуг эвес суурларынга чылыг бүдүрер объектилерни тудар күзел-биле кым-даа «кыппайн» турар. Шыдаарывыс-ла чүүлдерни республикавыста боттарывыстың бар-ла күжүвүс-биле кылып турар бис. Хайыракан суурда үш модульдуг одалга черин туттувус. Кожуун төвү Чаа-Хөлге чылыг четкилерлиг одалга черин республика бюджединден акша-хөреңги-биле төлевилелдээр болгаш тудар деп турар бис. Ынчалза-даа Ак-Довурак болгаш Шагаан-Арыг хоорайларга амгы үениң одалга черлерин төлевилелдээринге болгаш тударынга херек акша-хөреңгиниң дөзүн тывар аргавыс чок. Чүге дээрге ол сорулгаларны акшаландырарынга 1 миллиард 300 миллион рубль түңнүг немелде саң-хөө деткимчези эргежок чугула. Моон ыңай коммерция чээлилери-биле тудуп база шыдавас бис.

Бистиң республикавыстың онзагай база бир чугула талазын Девискээлер сайзыралының яамызы бодунуң тодаргай илеткелинге айытпайн барды. Дорт-даа, элдээрти-даа утка-биле бис аныяк бис. Федерацияның составында чүгле 70 чыл бактаап тур бис. Чурттакчы чоннуң ортумак назыны – 29 хар. Төрүттүнер талазы-биле чуртта ийиги черни ээлеп тур бис, ооң деңнели ортумак российжи деңнелден ийи-даа катап бедик.

Кижилерниң хөй төрүттүнүп турары хөй чүүлдерни кылырын хүлээндире берген. Кадык камгалалының эки шынарлыы, эртем-билигни, эң ылаңгыя школа мурнуу чарыының билиглерин чедип ап болуру, таарымчалыг оран-бажың, амгы үениң ажылчын черлери… Ол-ла 2006 чылга деңнээрге, хөй тудуп турар апарган бис, оран-бажыңны, спорт комплекистерин болгаш бичии уруглар садтарын. Ынчалза-даа садиктер-биле хандырылганың деңнели дөмей-ле кудулаан.

Бирээде, чоннуң төрүттүнүп көвүдээниниң соондан четтикпес-тир бис. Ийиде, инфраструктурлуг кызыгаарлаашкыннарга моондакталбышаан бис. Чижээлээрге, федералдыг программалар-биле 120 квартиралыг беш бажыңны тудуп каарывыска, оларны кожарындан Кызылдың ЧЭТ ойталаар-дыр – курлавыр чок. А энергетиктер подстанцияларны болгаш четкилерни чаартырынга он-он миллион түңнүг акша херек дээр-дир. Ындыг объектилер найысылалда он ажыг. Чуртка кончуг чугула кижи капиталынче угланган Президентиниң Чарлыын мындыг инфраструктурлуг кызыгаарлаашкыннар байдалынга канчаар күүседирил?

Ам чуртталга оран-бажың тудуун деткиир айтырыг талазы-биле.

Чаа чуртталга шөлүн 2012 чылда ажыглалга киирер темпизиниң талазы-биле Россияның болгаш Сибирь федералдыг округтуң ортумак деңнелин ашкан бис. Бисте ол 105,9 хуу, чуртта ортумаа-биле – 105,6 хуу.

Көдээниң социал хөгжүлдезиниң, хөй квартиралыг бажыңнарның чер шимчээшкининге туруштуун бедидериниң, өскүс уругларга оран-бажың тударының программаларын боттандырып турар. Аныяк башкыларга, дээди өөредилге черлерин кызыл диплом-биле доосканнарга чиигелделиг ипотека республикада ажылдап турар, аныяк эмчилерге дотацияларны төлеп берип, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге чер участоктарын тускайлап, тудуг ыяжын ону садып ап болур өртек-биле үндүрүп берип турар.

Ынчалза-даа оран-бажың-биле хандырылганы үндезини-биле шиитпирлээринге бо хемчеглер чедишпес. Инженер-коммуналдыг тургузугнуң эргилээни девискээрге чаа чуртталга оран-бажыңнарны ажыглалга кииреринге шаптык болу берген.

Инженер четкилерин чаартырынга болгаш тударынга саң-хөө аргаларының чогу девискээрлерге комплекстиг тудугну чорударынга болгаш чуртталга оран-бажың тудуунуң хемчээлин өстүреринге кол шаптык апарган. Ындыг-даа болза, кижилерниң бажың-балгат тудуп алыр күзели улуг. Чогуур хевирниң чаа яамызы тургустунары-биле девискээрлерниң комплекстиг шиңгээдип алырының болгаш хөгжүдериниң дээштиг аргалары тыптып келир дээрзинге дыка идегээр-дир бис.

Республиканың инфраструктура айтырыгларынга харылзааның болгаш телекоммуникацияларның сайзыралы база хамааржыр. Амгы үениң харылзаа ачы-дузазын киирген деңнели-биле субъектилерниң аразында ниити рейтингиде Тыва Республика 80-ги черни ээлеп турар. Амгы үениң харылзаа ачы-дузазын республиканың чүс чурттакчызының чүгле бирээзи долузу-биле доктаамал алыр аргалыг.

Тываның чурттакчылыг 143 пунктуларының 92-зинде 3-кү салгалдың соталыг харылзаазы чок, оларның 24-де чурттакчыларының саны 500-тен эвээш. Чурттакчылыг 143 пунктуларның 60-да калбак дилиндектиг Интернетке коштунар арга чок.

Россияның Харылзаа яамызының 500 кижиден хөй чурттакчылыг суурларны амгы үениң харылзаа ачы-дузазы-биле хандырар дээн инициативазын Тыва Республика долузу-биле деткип турар, ынчалзажок айтырыгны ынчаар шиитпирлээри 500 кижиден эвээш чурттакчылыг суурларга хөгжүүр арганы бербейн баар, а ындыг суурлар Тыва Республикада эвээш эвес.

Бо айтырыгларны шиитпирлевээн шаанда, чижээлээрге, Электроннуг чазакты болгаш электроннуг ачы-дузаны калбаа-биле шиңгээдип алырын чугаалары нарын-дыр.

«Санныг дең эвес чорукту» чайладырынга харылзааның магистралдыг каналдарында өртектерни база тус чер операторларынга чиигедири чугула. Россияның Чазааның 1999 чылдың № 1045 доктаалында телекоммуникациялар объектилерин болгаш харылзаа шугумнарын тударының дугайында шиитпирни база бадылаан. Бо айтырыгга ам дээрезинде шимчевээн бис.

Бис сайзыраан бис, ынчалза-даа эки экономиктиг өзүлдеге арга-шинээвис дыка кызыы. Чурттакчы чоннуң демографтыг тургузуунуң ылгалдыы, бюджетке улуг социал чүък, хүн бүрүнүң болгаш онза хемчеглерни акшаландырары.

Мындыг байдалдарда республика, эң ылаңгыя тус чер бюджеттеринден хөгжүлдеге херек акша-хөреңги тывары дыка берге. Федералдыг бюджеттиң база бодунуң арга-шинээ кызыгаар чок эвес деп эки билир бис. Тода медереп билип тур бис – бюджет акшазы-биле дүрген экономиктиг бурунгаарлаашкын кылыр арга чок. Ол дээрге ажыл-агыйжы чоруктуң болгаш инвестицияның идепкейиниң шөлү-дүр. Ынчалза-даа инвесторлар-биле харылзааларга күрүнениң деткимчези биске кончуг чугула.

Федералдыг төптүң бистиң республикавыска кичээнгейин бедии-биле үнелеп турар бис. Бөгүн бисти дыңнап турары — ооң улуг херечизи. Бирээде, ол онзагай кичээнгейниң чижээ, ийиде, девискээрде байдалдың бергезин билип турары. Хөй федералдыг удуртукчулар Тываның берге айтырыгларын эки билир. Сайгарып чугаалажырындан ажыл-херектерже шилчиир үе келген – Тывага хамаарыштыр принципиалдыг болгаш комплекстиг шиитпирлерни хүлээп алыр. Кичээнгей дээш четтирдим!