Тываның эрге-чагыргазы “хөлегеден” бизнестиң база ажылдакчыларның үнеринге күрүне деткимчелери-биле дузалаар

Чазак даргазынга дыңнаткан ТР-ниң күш-ажыл яамызының кол медээзи-биле алырга, бөгүнде Тывада күш-ажыл кылып шыдаар 20 муң ажыг кижи ажыл берикчизи-биле албан-ёзузунуң керээзи чокка, чажыт ажылдап турары – чидиг айтырыг. 

Ол айтырыг бүгү чуртта нарын, ол ажылдакчыларның боттарынга багай салдарлыг болуп, социал магадылал чок артып, алызында барып эвээш түңнүг пенсия алырынга чедирип болур. Өске талазында, чурттуң болгаш регионнарның бюджеттери социал деткимчеже, хөгжүлдеже угландырар ужурлуг миллионнарны чидирип турар. 

Ынчангаш эрге-чагырганың бүгү деңнелдери экономиканың чажыт секторун кызырары-биле планныг демиселди 2017 чылдан эгелээн. 2021 чылда республика 4 муң хире “көзүлбес” ажылчын олуттарны илередип, ажык болдурар дээш ажылды чорудар сорулга салдынганын ТР-ниң Күш-ажыл яамызы дыңнаткан. 

ускайжыттынган комиссияларның чыл эгезинден бээр бүдүрүлгелерге база организацияларга чоруткан рейдилер үезинде, керээ чок ажылдап турган 1112 кижини илереткен. Оларның чартыы садыглаашкын адырында болза, 15 хуузу – көдээ ажыл-агыйында, 6,2 хуузу – тудуг адырында, 5,6 хуузу – болбаазырадылга бүдүрүлгелеринде. 

Ындыг болзажок, бо статистика чижек сан-чурагайлар болур деп, специалистер санап турар. Кызылдың тудуг объектилеринге ажылдаар эргени ойнап алган организацияларны хынап көөрге, конкурс дугуржулгаларында киирген 150 кижиниң чүгле 53-ү ажыл берикчизи-биле күш-ажыл керээзин чарып алган ажылдап турары билдинген. 

Комиссия кежигүннери бүдүрүлгелерниң удуртукчуларынга база ээлеринге тайылбыр ажылын чоруткан соонда, илереттинген 1112 “чажыт” кижилерниң 999-зу-биле күш-ажыл керээлери чардынган. Чылда планнаашкынның ол чүгле дөрттүң бир кезээ болуп турар, ынчангаш ведомство ол айтырыгны шиитпирлептеринге бүзүрелдиг. Ону боттандырар чаа арга-хевирлер яамыда бар. 

2020 чылдан тура, Тыва боттарын ажыл-биле хандырттынганнардан үндүрүг деп адаар, профессионал орулгага үндүрүг киирериниң талазы-биле федералдыг шенелдеге киржип турар. Чагыкчы-биле дорт, ажыл берикчизи чокка ажылдап ап турар даараныкчылар, репетиторлар дээн ышкаш ажылдакчылар оларга хамааржыр. 

Ол кижилер ам боттарын ажылга хаара туткан кижи кылдыр бүрүткедип алгаш, мооң мурнунда чажыт ап турган орулгаларын хоойлуга дүүштүр ажык-чарлыг болдурар аргалыг апарган. Ындыг үндүрүгнүң ставказы хуу кижилерге - чүгле 4 хуу, а юридиктиг организацияларга – 6 хууга дең. 

Чаа үндүрүг чуруму республикада нептереңгей апар чыдар. Ооң күштүг болуп киргенинден бээр бир чыл четпес үениң дургузунда, ажылга боттарын боттары хаара туткан кижилерниң саны 2 муң четкен. Республиканың чазаа чаартылгалыг эгелээшкинни ажыглалче чүгле киирип эвес, а ону күрүнениң талазындан янзы-бүрү хемчеглер-биле, чижээ социал керээ-биле деткээн. 

Ук хемчеглерниң ачызында, бажыңында ажылдап олурар парикмахер чүгле хөлегеден үнер эвес, а чаа дериг-херекселдер садып алырынга грантыны алыр аргалыг апарган. Республиканың болгаш муниципалитеттерниң эрге-чагыргалары ооң-биле чергелештир, сайгарлыкчы ажыл-чорудулганың болгаш ачы-дуза чедирилгезиниң чонга эң хереглелдиин шилип ап турарлар. 

Көдээге хамаарыштыр алырга, суур чурттакчыларының мал-маганын хайгаарап турар кадарчының ажылы-даа дижик. Бөгүн регион даңзызында ындыг чергелиг он-он ажылдар бар - куда-дой эрттирикчизи, чурук тырттырыкчызы, чараштаныр черлер шеверлекчилери, хөөржүдүлге, реклама, хеп чуур ачы-дуза ажылчыннары, эт-сеп чазаныкчылары, дарганнар, алгы-кештен даараныкчылар, “дүрген кылган аъш-чем” чедирикчилери болгаш өске-даа.

1390 социал керээни чарарынга республика бюджединде акша-хөреңгилерни курлавырлаан. Амгы үеде 457 кижи-биле керээни чарган, төлевилелди акшаландырар бүгү хемчээлдерниң ол үштүң бири болуп турар. 

Ынчалзажок социал керээ - күш-ажыл рыногун хөлегеден уштур база ону ковид мурнунуң деңнелинге чедир катап тургузар сорулга-биле чоруткан чүгле чаңгыс хевир эвес-тир. Бо сорулгаларже өске күрүне программаларының шугуму-биле көрдүнген акша-хөреңгилерни база угландырган. 

Чонну ажылга хаара тударын деткиир программа чорудуу-биле 11 ажыл чок кижиге бодунуң ажыл-херээн ажыдып алырынга 150-150 муң рубльдиң грантыларын берген. Олар аргалыг болза, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерден бир кижини ажылга хаара тудар ужурлуг. 

Регионда ажылдыг бүдүрүлгелерниң кадрларга хереглелинче угландыр, ажыл чок кижилерни өөредир, эде өөредир, ажылга тургузар ажыл-чорудулганы кылыр. Чижээлээрге, 2021 чылда Голевтиң даг-руда компаниязы, кыдат «Лунсин», «Вера», «Восток», «Вавиол», «Суугу» болгаш өске-даа компаниялар-биле дугуржулгаларны чарган, аңаа дүүштүр олар ажыл чок 127 хамаатының профессионал эде өөредилгезинге киржирлер. 

Чазак сайгарлыкчы чорукту “хөлегеже” элзедип алыр дээн оралдажыышкыннарга удур бүгү-ле хемчеглерни ап турар. Бо чылын регионнуң бюджединде 106,7 млн рубльди биче болгаш ортумак бизнестиң саң-хөө деткимчезинге тускайлаан. Ону Тываның магадылал фондузун чедир акшаландырарынче угландырар, ол сайгарлыкчыларга банк чээлилеринче орукту ажыдар.

 Чиигелделиг дорт дузаламчыны социал угланыышкынныг бүдүрүлгелерге, ажыл-биле боттарын хандыртынганнарга, экспортче угланган бүдүрүлгелерге көргүзери планнаттынган. ТР-ниң Экономика яамызы биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чоруктуң ниитизи-биле 600 ажыг субъектилери ону алырын республиканың удуртукчузунга илеткээн.

 ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының 2021 чылда күш-ажыл рыногунда байдалды турумчудар дээн планында 420 хире чаа ажылчын олуттарны ажыдары көрдүнген. Арат ажыл-агыйларын организастаан «Кыштаг», «Чаа сорук» болгаш өске-даа төлевилелдер-биле оларны амыдыралга боттандырар. 

Малчыннарның Наадым байырлалынга алдар болдурган кожуун наадымнарынга тиилээн хууда ажыл-агыйлардан тараачын-арат ажыл-агыйларын тургузар чаа эгелээшкин бар. 17 кожуун наадымнарынга тиилээн үш малчыннарны арат ажыл-агыйларынче шилчиирин саналдаар. 

Май 17-ниң медээзинден көөрге, планнаттынган 284 тараачын-арат ажыл-агыйларының 186-зы ажылын эгелээн. Мал ажылындан аңгыда, көдээ девискээрлерни комплекстиг хөгжүдер программаның боттанылгазы-биле чаа ажылчын олуттарны организастаар. Көдээ суурларга 42 чуртталга бажыңнарын, 13 спортчу болгаш уруглар ойнаар шөлдерни тударынга 217 ажылчын күш херек. 

Владислав Ховалыг “хөлегеде” экономиканың дугайында бөгүнгү чугаа улуг ажылдың чүгле эгези-дир деп демдеглээн. Ажылдакчыларны хөлегеден уштуру – шыңгыы ажылдың бичии бир кезээ-дир. Бодун боду ажылга хаара туткан кижилерге үндүрүг чуруму дээрге, олардан немелде орулгаларны алырынче угланмаан. Ооң утказы – бизнеске болгаш ооң өзүлдезинге таптыг байдалдарны хандырары болур. Ынчангаш чылда 2,4 млн рубль чедир орулгалыг бодун боду ажылга хаара туткан кижилерни 4-6 хуу үндүрүгден аңгыда, өске бүгү-ле үндүрүглерден хостаан. 

Тудуг компаниялары дээн чижектиг улуг организацияларында “чажыт” ажылдакчылар дугайында чугаа чоруп турда, херек өске. Мында “хөлегеде” ажылдакчыларның эрге-ажыы каржызы-биле хажыттынып турар. А кажан мергежилге камналга бодап, чүгле орулга санап, шынар дугайында бодавайн турда, багай уржуктарга чедип болур. 

Боттарывыстың профессионал тудугжуларывыстың чедишпези – ооң бирээзинге хамааржыр. Мында удурланышкак чүүл бар – бисте тудуг адырының өөредилге черлери бар, база чыл санында тудугжу кадрларга хереглел турзажок, керээлиг организациялар эки дашчыларны, бетончуларны болгаш шеверлекчилерни тыппайн, тудугларже мергежили куду, кулданчак күштерни эвилелдеп турар. 

Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг бо айтырыгже катап база эглип келирин демдеглээн. Ылаңгыя ажылчыннарының үштүң бири “хөлегеде” штаттыг тудуг организацияларынга шыңгыы хыналданы чорудар. Владислав Ховалыг бодунуң дузалакчыларынга болгаш чазактың аппарадынга хуралдың түңнелдери-биле даалгалар даңзызын белеткеп кылгаш, ол тема-биле холбашкан дараазында хуралдың хүн чурумунче киирерин дааскан.