"Эзир - Караның" салгалы

Самагалдай чоогунда Аржаан деп черге тыва национал байырлалдарның эң-не хөлзээзинниг, маргылдаалыг кезээ - аът чарыжының мөгейикчилери, аарыкчылары хөйү-биле четкилеп келгеннер. Агы-каңгы одарлары чаттылган, чалынныг изиг бо черлерге чоокку чылдарда хөй чон чыглып мөөрейлешпээн. Республиканың малчыннар Наадымынга база Самагалдай суурнуң 240, Тес-Хем кожууннуң 90 чыл оюнга тураскааткан байырлалга аныяк болгаш узак, чыраалаар база челер аъттарның чарыжынга республиканың шупту булуңнарындан ниитизи-биле 380 ажыг чүгүрүктер адааннашкан.

Тыва Республиканың муниципалдыг тургузугларының аът федерацияларының удуртукчузу, ТР-ниң сайгарлыкчыларны деткиир фондунуң даргазы Эдуард Эник-оолович Дагба-Лама, Көдээ ажыл-агый яамызының сайыдының дузалакчызы Сыгыр-оол Дүкчүт-оолович Монгуш база ТР-ниң Чазааның Даргазының Тес-Хем кожуунда төлээзи Борис Улзан-оолович Эрендей кол шииткекчилер болган. Эрттирикчилер аът чарыжын айыыл чок болдурарының шупту дүрүмнерин шыңгыы сагып, мунукчуларны назы-хар аайы-биле бүрүткээн. 10 хардан өрү элээди оолдарның аваангыр-кашпагайын база күш-шыдал-даа талазы-биле эки белеткелдии аътты башкарып чоруурундан илдең. Аът мунукчулары кол нуурузу камгалал бөрттерлиг база ада-иезиниң бижимел чөпшээрели-биле киржип турар.

Берт-Дагның Хүрең-Оваадан бээр 6 аңгы хевиринге салган аъттарның аксын маңаа кээп тыртар. Бүдүн Тываның аът дээш ханы-чүрээнден бердинген чону халып келген чүгүрүк бүрүзүн алгы-кышкы-биле уткуп турлар.


Святослав Ондар, ТР-ниң Дээди Хуралының депутады:

— Дыка байырланчыг, эки хөлзээзинниг-дир. Хеймер күдээм Артыш Монгуштуң Чадаанага аът федерациязының 20 чылдаан оюнга тураскааткан чүгүрүк аныяк аъттар аразынга аъды эрткен. Аътты дыка сонуургаар, ол дээш шын хөңнүм-ден «аарыыр» мен. Ынчалза-даа аъттарны билип өөренири дыка нарын болгаш кижи болганы ону төндүр билип өөренири болдунмас. Уругларым Артыш биле Оюу хой кадарып чорааш, танышкан улус-тур. Күдээм аът дээнде чүден-даа чалданмас. Ол чүгле аъдын чүдүрер дээш 3 тонна чүък чүдүрер машинаны садып алган. Мындыг улуг байырлалга сергек киржип, хоочун мөгелерниң хүрежинге бодумну шенеп көөр деп бодап тур мен.

Валерий Сынаа, ТР-ниң Чазааның Даргазының Эрзин кожуунда төлээзи:

— Бо адаан-чарышка чон бедик көдүрлүүшкүннүг киржип турлар. Аъттар халыыр орук республика чергелиг трассага четпес, чоорту дөшче үндүр халыыр, арай берге орук. Ынчаарга маңаа чүгле эки белеткелдиг аът-ла шыдаар. Мээң көрүжүм-биле, аныяк аъттар тиилээри магатчок, шыырак чүгүрүктер Чөөн-Хемчикте база Кур-Черде-дир. Бодум хуумда, Эрзин кожууннуң, ылаңгыя Бай-Даг сумузунуң аъттары дээш «аарып» тур мен. 1,4 метрниң тыва аъттарынга Эрзинниң чүгүрүктери алыр боор дээрзинге бүзүрелим улуг. Бо хире Наадымга хоочуннар хүрежинге база тудар деп шиитпирлеп алдым.

10 километрниң чарыжын эгелээн 4 харлыг чоруктуг чавааларга Улуг-Хемниң Арыг-Yзүүнден Белек Сааяевич Санчайның Доруг аъды 21 чүгүрүктерниң аразындан бир дугаар халып келген. 4 харлыг чүгүрүк чаваалардан Чөөн-Хемчиктиң Теве-Хаяда аныяк муңчу малчын Артыш Александрович Монгуштуң бо чазын Чадаанага аныяк аъттарга эртип келген Шилгизи чүгүрүк адын бадыткаан. Улуг челер аъттарның 15 километр хемчээлинге шупту 27 аът салдынган. Кызыл кожууннуң Кур-Черден Дашдемир Каң-оолович Кууларның 8 харлыг Хүрең аъды кушталдырып кирип келген. Улуг челер аъттарның бажынга кээп, тиилекчи болган 7 харлыг Доругнуң ээзи — Чеди-Хөлдүң Элегестен Сайдаш Николаевич Иргит.

Наадымның джип шаңналдыг тыва уксаалыг аъттарын хемчээп турар черде «кижи бажы кизирт, аът бажы козурт» болду. Бедии 1,4 метр аъттарны хөйнүң караа көрүп турда хемчээгеш, чарышка киирип турарынга бүгү чон чүүлдүгзүнүп тур. Аът соодарының аргаларын билир хоочун чылгычыларның арга-сүмезин дыңнаан аныяк аът мунукчулары шиитпирлиг сөөлгү салыгже аъттың база бодунуң күжүн мөөңнеп алгаш, чаржып үнүп турда, чаражын канчаар! Тыва кижиниң ханында чүгүрүк аъттар болгаш хей-аъды кады чоруур деп чүвеге база катап шынзыктым.

1,4 метр дурт-сынныг тыва уксааның чүгүрүктерин элээн черге каггаш, халып кирген Эрзинниң Бай-Дагдан сувай хойлуг малчын Омак Шомааевич Комбунуң Хоор аъды байырлалдың кол шаңналы джип маркалыг автомашинаны ээзинге эккеп берген. 30 километрге чарышкан узун сынныг чүгүрүктер аразындан Улуг-Хемниң Торгалыгдан Байыр Алексеевич Доржунуң Калдар-Доруу кымны-даа мурнай халып келгеш, Лада-Гранта автомашинаны чаалап алган.

Эвээжеп турар тыва уксааның шыдамык, узак чоруктуг аъттарын өстүрүп, чүгүрүктерни хевирлээри малчын кижи бүрүзүнүң чүгле сонуургалы эвес, изиг күзели болу бергенин бо чарыш үезинде көрдүм. Республика Наадымын болгаш бурун Тываның найысылалы Самагалдай суурнуң 240 чылын демдеглээн байырлалга Эрзинниң Бай-Дагдан аъттың эрткени таварылга эвес деп бодаар мен. Амытанга алдыртпас чүглүг күш дег Эзир-Караның ук-дөзү бо карак четпес ховулардан үнген. Алдарлыг аътка тураскааткан республика чергелиг байырлалды эрттирип эгелээнинден бо чайын мугур 20 чыл болуп турар. «Бай-Хөл» тыва уксаалыг хой бүдүрүлгезиниң малчыны Омак Комбу баштаан чонда «аът чүректиг», «аът баштыг» дээн Тывавыстың оолдарының ады, хей-аъды болгаш чүгүрүк аъды кезээде бир дугаарында турзун!

Чаяна Чыкай.
Айдың Кууларның тырттырган чуруктары.