Малчыннарның VI шуулганы: түңнелдер, сорулгалар

Республиканың көдээ ажыл-агыйының мал адырынга чылдың түңнелдери-биле көскү чедиишкиннерни чедип алган кожууннардан 175 делегаттың база чалаттырган аалчыларның киржилгези-биле малчыннарның VI шуулганы Чазактың хуралдаар залынга болуп эрткен. Хүндүлүг аалчыларның аразында Алтай Республиканың көдээ ажыл-агый сайыды Огнев, кожа-хелбээ Моолдуң Сенгел сумузунда чурттап чоруур тыва делегация база киришкен.

Тываның Баштыңы-Чазааның Даргазы Ш.Кара-оол байырлыг хуралды ажыдып тура, күрүне ужур-уткалыг эрге-байдалды алган күш-ажылчы байырлал – Наадым хүнү-биле байырны чедиргеш, онза өөрүп четтириишкинни Моолдан келген төрел чонга дамчыткан. Белен эвес ажылды кылып чоруур быжыг тура-соруктуг, эрес-кежээ кижилерни агроүлетпүрнүң хөгжүлдезинге хамаарышкан, тус черниң эрге-чагыргаларының үлүг-хуузун сайгарары-биле ажык чугааже чалаан.

Малчыннарның VI шуулганын малчыннар көскү чедиишкиннер-биле уткуур дээш шудургу ажылдап, эки көргүзүглерни чедип алганын республиканың Баштыңы демдеглеп, көдээ ажыл-агый продукциязының делгелгези ону бадыткап турарын айыткан. Агаар-бойдустуң шириин шылгалдазын шыдажып эртип, чылдың түңнелдери-биле 100 баш төрүүр малдан 85 баш малдың чаш төлү камгалап алдынган. Эң-не тергиин көргүзүгнү Өвүрнүң «Адарган» КБК-ниң малчыны чедип ап, 100 баш төрүүр хойдан 135-140 баш хураганны камгалап алганы — өскелерге үлегер-чижек. Ниитизи-биле республика малдың чаш төлүн камгалап алыр талазы-биле Сибирь федералдыг округта мурнуку одуругну ээлеп турар. Ол көргүзүглер чүгле саазын кырында эвес, а ярмарка делгелгелерге чедип ап турар шаңнал-макталдар-биле быжыглаттынып турары онза. В.Путин «Күш-ажылдың маадыры» хүндүлүг атты катап эгидер дугайында айтырыгны көдүрген болгай, ол бедик үнелелге бистиң республикадан кордакчылар бар деп санаар мен, ынчангаш Көдээ ажыл-агый яамызы Россияның Чазаанче чогуур бижик-саавырны белеткээр болза эки-дир деп даалганы берген. Ындыг болзажок статистиктиг сан-чурагайларны ылавылаары чугула, чүге дизе малдың баш санынга күрүнеден деткимче – субсидия акшазын алыр сорулга-биле кажар аргаларны ажыглаар чүүлдер бар чадапчок. Ындыг хевирлиг чараш эвес чорук Кызыл кожуунга турган болдур ийин деп сагындырган.

Муң малдыг малчыннарны деткиири-биле Чазактың талазындан ажылдар чоруттунган, ынчалза-даа ооң күүселдези эреңгей. Малчын кижиниң амыдырап-чурттаарынга, ажыл-ижин чорударынга таарымчалыг байдалдарны тургузары-биле «Кыштаг» тускай сорулгалыг республика программазын хүлээп ап, ооң күүселдезин чедип алыр дээш ажылдарны чорудуп турар. «Кыштаг» программада көрдүнгени-биле малчын коданга 300 баш шээр, 65 баш бода, 10 хире баш аътка кажаа-хораалар, чуртталга бажыңы, чунар-бажың, ыяш, хөмүр-даш кажаалары, суг кудар улуг сава албан турар ужурлуг. Чоокку үш чылдың дургузунда чырык, суг-биле хандыртынган 90 хире малчын кыштагларны тудуп, ээлеринге хүлээдири планнаттынган.

Оон аңгыда көдээ чурттакчылыг суурларны хөгжүдери-биле 2014 чылдан эгелеп «Көдээ девискээрлерниң турум сайзыралы» деп тускай сорулгалыг программа ажылдап эгелээрин Ш. Кара-оол дыңнаткан. Ол сорулгага 3 миллиард хире рубльди аңгылаары көрдүнген. Программаның боттаныышкыны-биле чер адаандан 70 кудукту үндүр казып, суг дамчыдар хоорзаларны 62 км узун хемчээлге шөйүп, хүнден октаг алыр 500 батареяларны ажыглалга киирер. Улусчу ус-дарганнаашкынны, ус-шеверлелди, тыва культураның аргаларын катап эгидип, суурларның чаагайжыдылга ажылдарынга деткимчени көргүзер чаа угланыышкын бар. Малчын коданнардан Интернет четкизинче кирер, аңаа соталыг харылзаа доктаамал турарын чедип алыры — база бир кол сорулга ол.

Бо чылда Наадымның 17 чемпионнарының 10-у — 40 хар четпээн аныяктар, а оларның үжү — өг-бүле чок, быжыг бут кырында аныяк эрлер дээрзи чоргаарал-дыр деп хөйге дыңнаткан.

Сыын ажыл-агыйын катап тургузары республиканың бюджединге эвээш эвес орулганы киирер ужурлуг деп чугаалааш, эрткен чүс чылдарда чеже-чеже акша-хөреңгини киирип турганын ол төөгүден алгаш, таныштырган. 19-ку чүс чылдың эгезинде кыдат садыгжылар бир сыын мыйызы дээш 3-4 баш буга азы 54-90 баш хой-өшкү-биле садыглажып, бир чылда-ла 20-25 тонна мыйысты үндүр сөөртүп, алдын-биле 1 млн. орулганы ап турганын чугаалааш, кожавыс Алтай Республика бо хонуктарда ол талазы-биле ажылды эки чорудуп, Россияда бирги черде турарын дыңнаткан. Ынчангаш кожаларның арга-дуржулгазын өөренип, Бии-Хем кожуунга сыын ажыл-агыйын катап тургузары-биле республиканың тускай сорулгалыг программазын тургузарын көдээ ажыл-агыйынга дааскан.

Өгбелеривистиң биске арттырып бергени уксаалыг тыва малдың: хой, өшкүнүң, чылгының, ивилерниң, сарлыктарның баш санын ам-даа өстүрүп, ооң продуктулуг чоруун бедидери-биле ажылдар чоруп турар, шагда турганы уксаажыдылга каттыжыышкыны ышкаш тускай төптү ажыдарын үе негеп келгенин сагындырган.

Тыва Республиканың көдээ ажыл-агый сайыды С.Х. Монгуш яамының чыл дургузунда кылып чоруткан ажылдарының дугайында илеткелди кылып, чаа угланыышкыннар болгаш сорулгаларга доктааган.

«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели көдээ чурттакчыларның сонуургалын оттуруп, чогаадыкчы, тывынгыр, тудунгур ажылдап киреринге идиг болган дээрзин демдеглээн. Чер-черлерде көдээ ажыл-агый продукциязының аңгы-аңгы хевирлериниң бүдүрүлгелери көстүп, чаа солун ажылдар көстүп келген. Чоннуң бот-идепкейи-биле чорудуп турар ажыл-чорудулгазынга деткимчени көргүзериниң арга-хевирлерин боттандырып турарын илеткээн.

Тес-Хем кожуундан бо чылын чемпион болган хууда дузалал ажыл-агыйының баштыңы Ольга Сырат, бодунуң ажыл-агыйында ажылдап турар малчыннары, кадарчылары малдыг турарын чедип алыр дээш мал бажы биле база дириг акша-биле санажылга чорудуп турарын сонуургаткан. Чемпион болганы дээш ол хүн алганы трактор ооң ажыл-агыйынга эргежок чугула техника дээрзин онзалап, Тыва Чазакка, Көдээ ажыл-агый яамызынга өөрүп четтиргенин илереткен.

Барыын-Хемчик кожуундан Орлан Монгуш Наадым байырлалын июль айның эгезинде эрттирер кылдыр доктаатканы чымыштыг иштиң кижилеринге эң-не таарымчалыг-дыр деп, чүгээр-ле хостуг айы чүгле бо үеде деп, ол таарзынган сеткилин өскелер-биле үлешкен. «Кыштаг» программаны боттандырып эгелээни дыка эки, мен бодум 4 кыштаглыг мен, ай санында малдың одарын солуур кижи мен, ынчан малдың күш-деңгелинге кончуг салдарлыг боор чүве деп чугаалаан.

Таңдының Балгазындан малчын Юрий Монгуш малдың продуктузу – дүктүң өртээ чылдан чылче эвээжеп турарынга хамаарыштыр чидиг айтырыгны көдүрген. Хүлээп алыкчылар 2011 чылда бир килде 15 рубльге, 2012 чылда 10 рубльге ап турган болза, ол бо чылын 5 рубль кылдыр баткан. А ол дүк кыргыкчыларын 1 килде 15 рубльге дээш хөлезилеп ап турда, оон кандыг-даа орулга чок, харын-даа карылгалыг апаарын сеткили хомудап чугаалаан. «Мөген-Бүрен» КУБ-туң даргазы Өшкү-Саар Аракчааевна Ооржак малчыннарга дус, хөмүр-даш дээш субсидиядан берип көрзе кандыгыл деп айтырыгны көдүрген. Чүге дизе Мөген-Бүренде 1 тонна хөмүр-даш өртээ 4 муң рубль, а дустуң 1 тоннада 20 муң рубль дээрзи малчын кижиге дыка аар өртек-тир дээрзин чугаалаан.

Санал-оналдарны өөренип көрбүшаан, оларны шиитпирлээри-биле шуулганның резолюциязын делегаттар хүлээп алган. Ооң соонда В. Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрынга байырлыг хурал уламчылап, мурнакчыларга күрүне шаңналдарын тывыскан.

Айлаң Монгуш.
В.Савиныхтың тырттырган чуруктары.