Тывада бичии суур бодунуң гидроэлектростанциязын ажылдадырынга белеткенип турар

Чедери берге ыраккы кожуун амдыгаа дээр регионнуң чырык четкизинде коштунмаан. Кывар-чаар чүүл дээш, хөй чарыгдалдар негеттинер дизельдиг генераторлар суурларны чырык-биле хандырып турар. Электроэнергия станциязын ажыглаары аар болганы-биле, хүнде чүгле 2-4 шак чырыкты берип турар. 

ГЭС тудар бодал совет үеде-ле турган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң идип үндүргени “Чурттап турар суурум” губернатор төлевилелин боттандырып эгелээн соонда, ол күзел ам боттаныр. Тоолайлыгның чурттакчылары бичежек гидроэлектростанция тудар чагыглыг төлевилелди бир дугаарында кииргеш, мөөрейге тиилээн. Кожуун чагыргазы 200 муң рубльди аңгылап берген болза, республика чазаандан 4,18 млн. рубльди алганнар.  

ТР-ниң Одалга болгаш энергетика яамызының специалистериниң дузазы-биле ажылдап кылган төлевилел езугаар, Тоолайлыг хемге боогдалды тудуп, электрогенераторну ажылдадыр турбинаже сугну бээр 500 хире метр улуг демир хоорзаны шөйген. 2018 чылдың августа бо бүгү ажылдар эгелээн. Сооктар дүшкүжеге, суурнуң чурттакчылары тудугжулар дузазы-биле генераторнуң кол кезиин тудуп дооскаш, шенеп ажылдатканнар-даа. Бо чылдың чазынында тоолайлыгжылар тудугнуң төнчү кезээнче шилчээн - 50 градус сооктарны безин шыдажып эрттиптер кылдыр хоорзаларны чылыглап турар. 

Республика Баштыңы Тоолайлыгның төлевилели адакталып турары-биле байырын чедирген . «Кижилер суурдан хоорайже, азы Тывадан шуут чоруптарын күзеп турар дээн чугааларга кажан-даа бүзүревес мен. Төрээн черин кадагалап, хөгжүдүп, боттарының ук-дөзүнден туттунчуп чоруур дээни чонувустуң ханында-дыр. Оларны бичии-ле деткиптер болза, дагны безин аңдара тудуптарлар. Шак ындыг төрээн черинге ханы ынакшылдың күчү-күжүн даглыг черде бичии Тоолайлыг суурнуң чурттакчыларындан көрдүм. Ада-өгбезиниң черинге арттып каар дээш чүнү кылып турар-дыр, көрүңер даан! Хемни көдүрүлдүрүп алыр дээш плотинаны туткаш, суг чыыр черни кылып алган. 350 метр хире хая-даштыг черге оңгарны казып тургаш, хоорза шугумун шөйген! Аар экскаватор шыдаваан, а кижилер хол-биле хая-дашты буза шаап үне берген. Езулуг маадырлыг чорук-тур дээрден өске сөстер тыппас мен. Тоолайлыгжыларның бо ажыл-херээ чедиишкинниг доозулзун дээш, сеткилимден аарып тур мен” – деп, Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда бижээн. 

Тоолайлыгга биче ГЭС-ти тудар дээни, Тываның эрге-чагыргазының даглыг Мөңгүн-Тайгага чырыкты киирер дээн баштайгы базымы эвес дээрзин демдеглээр апаар. Кожууннуң ийи суурунда – Мугур-Аксы биле Кызыл-Хаяда автономнуг холушкак энерготургузуг (АХЭТ) тудуу 2017 чылда эгелээн. Ол дээрге дизельдиг генераторлуг база хүнден октаг алыр электростанциялар-дыр. Хуу инвесторлар энергосервис керээзиниң негелдези-биле эптээшкин ажылдарын чорудуп турар. 1,75 мегаватт күчүлүг АХЭТ үзүктел чок чырык-биле суурну хандырар.  

Чурттуң чаңгыс аай энергосистемазынга коштунар арга чок Тываның чедери берге суурларын электрификастаар талазы-биле шиитпирлерни дилээринге мөңгүн-тайгажыларның энергетика төлевилелдери эге тепкииш болур. Дизельдиг генераторларны Мөңгүн-Тайгадан аңгыда, Тожу база Тере-Хөл кожууннарда, ол ышкаш Бии-Хем биле Каа-Хем кожууннуң кезек черлеринде ажыглап турар. Ниитизи-биле ындыг 13 ыраккы суурлар аңаа хамааржыр. Республика чылдың-на чүгле кываар чаар-чүүлже 500 хире млн. рубльди чарыгдап турар. Ынчангаш биче энергетика талазы-биле боттарынга эң-не таарымчалыг арганы шилип алган мөңгүн-тайгажыларның түңнелдерин олар манап турарлар.