Шолбан Кара-оол: Тура-сорук, чүткүл, күзел-биле кылган ажыл хүндүткелге төлептиг

Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадааның 4 дугаар школазынга орук аайы-биле кире дүшкеш, кожууннуң хүндүлүг хамаатызы болгаш чоргааралы, хүндүткелдиг өгбе, Ада-чурттуң улуг дайынының киржикчизи, тыва эки турачы, маадыр ие, күш-ажылдың шалып ишчизи чораан Байлак Вера Чүлдүмовнаның тураскаалынга чедип, амыр-тайбың чуртталганы, ак-көк дээрни биске чаалап эккеп бергени дээш, амгы салгалдың өмүнээзинден мөгейип, боодал чечектерни салган. 

Тываның Баштыңы ол-ла хүн Чадаананың бир дугаар школазында эрттип турар онза харыысалгалыг хемчегге киришкен. Россияның Маадыры, камгалал сайыды, армияның генералы, чаңгыс чер-чурттуу Сергей Кужугетович Шойгу аттыг шериг-патриотчу-спортчу клубтуң ажыдыышкынында кижилер хөйү-биле чыылган. Республиканың шериг комиссариадының төлээлери, афган дайынының хоочуннары база «Дайынчы акы-дуңмалышкы» бүгү-российжи хөй-ниити организацияның Тывада салбырының кежигүннери орден-медальдарын астыпкан, байырлыг хемчегниң хүндүлүг аалчылары болган. Шериг-патриотчу клубтуң ажыдыышкынынга тураскаадып, ол хүн школаның 48 оолдар, уруглары республикада аныяк армейжилер шимчээшкининиң одуруунда кирип, чыылганнарның мурнунга даңгыраан берген.  

«Хүндүлүг дайынчы эштерим. Бо хүн дыка харыысалгалыг хүнде чыглып келген бис. Чадаананың бир дугаар школазының эр башкыларының эгелээшкини-биле, хөйнү хаара туткаш, боттарының күжү-биле тудуп кылып алган черинде, чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Күжүгетовичниң ады-биле спортчу-патриотчу клубту ажыдып алганыңар эр-хей-дир. Тура-сорук, чүткүл, күзел-биле кылган ажылыңар хүндүткелге төлептиг-дир. Кылып алган чериңер шынарлыг-дыр. Алдар аттыг чаңгыс чер-чурттуувустуң адын тыпсып алган болганда, аңаа дүүштүр ажылдаар, харыысалга улуг. Улуг шимчээшкин херек. Адыңар бедик болганда, бирги черден дүшпес ужурлуг силер. Маңаа эрттирер ажыл-херектер, хемчеглер ол бедик атка дүүшкен турар ужурлуг - деп, Тываның Баштыңы чугаалаан. – Клубка хөй кижи шимчеп турар болза, маңаа чылыг, хайымныг апаар. Демниг болзувусса, күзел бар болза, чүнү-даа кылып, тудуптар шыдал чонда барын онзалап демдегледим. Улуг күрүнеде чурттап чоруур каш-ла санныг тывалар шупту шериг кижилер болуру албан эвес, а тайбың амыдыралды тутчуп, ону камгалап карактаары ыдык хүлээлгевис деп чагыдым. Чуртун, черин, чонун кажан-даа камгалаарынга белен турар ужурлуг. Кижи бүрүзү бодунуң оруун тып алгаш, өг-бүлезин, ажы-төлүн, чонун чемгерип чоруур кижилер хөй. Оларга деңнежиилиңер. Өөредилге эң кол черде турар ужурлуг. Бир эвес эки өөредилгелиг, билир болза, кайнаар-даа орук ажык».  

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол клубтуң ажылынга херек апаар дээш хүрежир хевисти база спортчу дериг-херексел садып алырынга сертификатты тывыскан. 

Назы четпээн уруглар албан черлеринче уругларны хөйү-биле хаара тудары чурттуң национал төлевилелиниң мурнады боттандырар бир кол кезээ болуп турар. Аңаа дүүштүр республика иштинге ажыл-херектерни чорудары чазактың ажыл-чорудулгазынга хамааржыр. Сөөлгү чылдарда республиканың кожуун суурларында назы четпээн уруглар албан черлерин тудуп, эде чаартып, капиталдыг септелгелерни чоруткан. Оларга Каа-Хем кожууннуң Кундустугда, Барыын-Хемчиктиң Шекпээрде, найысылал Кызылда солагай талакы дачаларда, Кызыл хоорайның мурнуу микрорайонунда дээш дыка хөй уруглар албан черлери ажыглалда кирген.

Бо удаада Тываның Баштыңы Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаанада «Хээлер» уруглар садынга четкен. Шак-ла ындыг аттыг уруглар садынга немей туткан ийи каът оран-саваны ол эргип кезээн. Бөгүн ол бажыңны көргеш, шагда маңаа октаттынган, бок-когурумга туттуруп алгаш турган эрги тудуг турган деп, чугаалары берге. Чырык, өңгүр дозулар-биле өрээлдерни дозулаан, өөредилге-методиктиг көргүзүг материалдарын аскан, ойнаар, удуур, кичэлдээр өрээлдерде чаа дериг-херекселдерни салган. Уруглар садының башкылары немей туткан оран-савазынга 78 уругну хүлээп алырынга белен-даа ышкаш, ынчалза-даа кылыр ажылдар ам-даа барын Тываның Баштыңы эскерген. 

«Чогум ажылды быжыг холга туткаш, ажылдап эгелээн ажылчын кижилерниң бары, эр-хейлер! Кижизидикчи башкылар чаштарны дораан хүлээп алгаш, дарый ажылдап эгелээр изиг күзел бар-даа болза, чедир кылыр ажылдар ам-даа бар-дыр. Чүге дизе бичии чаштарывысты хүлээнип алыр кол өргээвис-тир. Ажылды буу-хаа, эшкедеп кылбайн, ооң шынарынче көөрүн диледим. Ылаңгыя тудуг организациязының кылыр ажылдары ам-даа хөй-дүр. Оран-саваның артыы талазында чартыын чедир кылып алыры күзенчиг. Ам, ийи ай иштинде, иштики, даштыкы ажылдарны таптыг кылып алыылыңар» - деп, Тываның Баштыңы чагаан.  

Чадаана хоорайның Культура одаанда чыылган чон-биле ужуражыр мурнунда, Тываның Баштыңы төвүнде дыштанылга сесерлиинге база барган. 1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң улуг дайынынга киржип чораан тыва эки турачыларга мөгейиг тураскаалга сактыышкынның минутазын кылган. Каржы-дошкун дайын чылдарында Даа кожуундан экер-эрес оолдар, кыстар дайынче аъттанып, маадырлыг чоруун көргүскен, чон Кызыл коъшка улуг деткимче дузазын көргүскени төөгүде балалбас арын бооп арткан. Тываның Баштыңы хоорай хүрээлелин чаагайжыдар база көдээ черлерни хөгжүдер программаларга идепкейлиг киржип, сесерлик чоннуң дыштаныксаар чери апаар кылдыр ам-даа сайзырадып туттунарын муниципалдыг эрге-чагырга даргаларынга сүмелээн.  

Айның дөрт чаазында Культура одаанда чыылган хөй чон-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Шагааның өөрүшкүзүн үлежип четкен. 

Чадаанажылар Чаа чылды чаа-чаа ажыл-херектер-биле эгелээнин республика баштыңынга илеткээн. Эрткен чылын кожууннуң бот-тывынгыр коллективтери республика чергелиг конкурстар, мөөрейлерге шылгарааш, оон дашкаар черлерге Тываның адын төлептии-биле бараалгадып, дээди шаңналдарны чаалап алган. Келир үеже салган улуг-улуг планнары боттаны бээринге идегелдиг. Ооң бир чижээ, Культура одаа 4D хевирге кино көөр чаа дериг-херекселди алганын өөрүшкү-биле дыңнадып, бо чоокку үеде чадаанажыларга көргүзер киноларның рекламазын көргүскен. 

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чөөн-хемчикчилерниң чедиишкиннерин мактап, өөрүшкүзүн үлешкеш, бодунуң планы-биле кожуунда келгенин чугаалаан. Шагааның чараш чаңчылы – чолукшулганы кылган. Чер олуттуг, сес ак меңгилиг, сарыгзымаар Хаван чылының, Шагааның дөрттүң чаазында ужуражып турар болганда, аныяктарга өөредилге-кижизидилгелиг ыдык ужур-чаңчылдарның дугайында ажык чугааны чорудуп, бодалдары үлешкен. Чаңчылдар таварыштыр, чаңчылдарның күжү-биле бистер тывалар бооп артканын чугаалаан. 

«Чаңчылдарның күжү-биле тывалар бооп арткан бис. Оларны мен чогаатпаан мен, ол дээрге өгбелерден дамчып келген бижиттинмээн хоойлу – улусчу ужур-чаңчылдарывыс, езулалдарывыс-тыр. Шагааның бүдүү айы деп чүл, арыглаашкын деп чүл, чолукшулга деп чүл? Бүдүү арыглал деп чүл? Шагааның кол утказы белеткелде деп бодаар бис. Ынчангаш бүдүү үезинде шупту хемчеглеривисти эрттирип кааптар бис. А Шагаа чедип кээрге шимчээшкиннеривис оожумнап каар. Өгбелеривис ындыг эвес чораан. Өгбелеривис чаңчылдар таварыштыр чонун хаара тудуп, деткижип, демниг чораан. Чолукшулганы безин көөрге, ооң утказы дыка ханы, сеткил-хөөнүвүс чаңгызын, деткижип чоруурувусту көргүзүп турар чараш езулал. Чонувустуң чаңгыс бодалы, бот-боттарынга хүндүткелин илереткени-биле ол чараш» - деп, ол Шагаага хамаарыштыр бодунуң бодалын илереткен.

Угаадыглыг чугаа-соотту кылып, чоннуң салган дорт айтырыгларынга дорт харыыларны берген. Кожууннуң санитар-эпидемиологтуг эмчизин Шагаан-Арыгда турумчудуп быжыглааны-биле, садик, школа кирерде, ажылга эмчи хыналдазын эрттерде, сайгарлыкчы чорук ажыдарда дээн ышкаш хыналда эрттирерде, Улуг-Хем кожуунче чорууру дыка нарын апарганын дыңнаткан. Оон аңгыда кожууннуң мал эмнелгезин салбыр кылдыр эде кылып эгелээни мал ажыл-агыйлыг республикага таарышпазын бир чурттакчы дүвүреп чугаалаан.

Ужуражылганың төнчүзүнде Афган дайынынга киржип чораан ол чер чурттуг дайынчыларга чурттунче ээп-чанып келгенинден бээр 30 чылдаанынга тураскааткан медальдарны зал долу улустуң диңмиттиг адыш часкаашкыннарының адаанга тывыскан.