Тываның Баштыңының Чаа чыл-биле байыр чедириишкини

Кремльдиң курантыларының шимээн-дааштыг үделгези-биле бүгү чурт чаа 2019 чылче кирериниң хуулгаазын үезинге чедир каш-ла шактар арткан. 

Чаа чылдың бүдүүзүнде бис эртип бар чыдар чылдың өзек болуушкуннарынче эглип, ооң кол-кол түңнелдерин үндүрүп чаңчыккан бис. Эртип бар чыдар чылдың кол политиктиг болуушкуну, чугаажок-ла, күрүнениң Баштыңын соңгааны болбайн аан. Бо чылдың мартта эрткен Россияның Президентизиниң соңгулдалары бүгү делегейге российжилерниң чаңгыс эп-сеткилдиин болгаш Владимир Владимирович Путинге деңнеп көрбээн бүзүрелин көргүскен. Национал лидер дээш чурттуң соңгукчуларының барык 77 хуузу бадылаан. А силер, эргим чаңгыс чер чурттугларым, база катап кадык прагматизмиңерни, хамааты бышкан чорууңарны болгаш быжыг демиңерни илереттиңер. Силерниң мерген угааныңарның болгаш Россияның удуртулгазының шилип алган курузунга бердингениңерниң ачызында бис соңгулдаларга келириниң талазы-биле 93,2 хууну көргүзүп Владимир Владимирович Путинге деткимчениң барык 92 хуузун берип, регионнар аразынга бадылаашкынның идепкейиниң талазы-биле бир дугаар черде болдувус. Бистиң Ада-чуртувуска чоокку алды чылда салым-чол шиитпирлээр болуушкун болза, Россияның хөгжүлдезиниң национал сорулгаларның болгаш стратегтиг соругдалдарның дугайында Президентиниң майда үндүрген чаа Чарлыы болган. Ооң үндезин-таваанче күрүнениң баштыңының соңгулда бетинде кампанияның үезинде аазаашкыннары кирген. 

Чарлыктың сорулгазы болза, Россияның эртем-технологтуг болгаш социал-экономиктиг хөгжүлдезинге чаза булгаашкыны кылыры, чурттакчы чоннуң санын көвүдедири болгаш амыдыралдың деңнелин бедидери, чурттаарынга таарымчалыг байдалдарны, а ол ышкаш хамаатыларның бот-шиңгээлдезинге байдалдарны тургузары болур. Чаңгыс сөс-биле, чарлыктың мурнады көөр чүүлдериниң төвүнде – кижи, ооң кадыкшылы, чаагай чоруу болгаш узун назылаары. 

Адактың сөөлүнде, чуртка волонтер болгаш эки турачы шимчээшкиннерниң сайзыралы 2018 чылдың чугула демдээ болган. Дыка хөй кижилерге читкен кижилерниң дилээшкининге эки тура-биле киржип турар янзы-бүрү хевирниң организацияларының болгаш кижилерниң, социал харагалзал албан черлериниң, бойдус камгалаар болгаш төөгү-дилээшкин ажыл-чорудулгазын чорудуп турар албан черлерниң ажылынга дузалажып турарларның канчаар-даа аажок улуг саны манавааны чүүл болган. Россияга Эки турачының чылы ол кижилер болгаш организациялар-биле «таныжылгага», эки турачы байдалга үндезилеттинген социал ужур-уткалыг күш-ажылдың чугулазын болгаш ат-алдарын көдүреринге салдарлыг болган. Бистиң республикавыста Эки турачының чылы волонтер организацияларның одуруунче барык тос муң кижини «кыйгырган», эки турачыларның саны барык ийи катап көвүдээн.

 Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Каш чыл улаштыр бисте экономиктиг болгаш социал хөгжүлдениң кол көргүзүглериниң талазы-биле эки динамика кадагалаттынып арткан. Шак ынчаар, үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи 3,7 хуу өскен, ол Россияда ортумак көргүзүгден бедик. Ажыктыг казымалдар тывыжы 4,1 хуу өскен (Россия иштинде 2,9 хуу). Бистиң хөмүржүлеривис бо чылды 1 млн 700 муң тонна кара алдынны тывары-биле доозарлар. Ол болза бистиң республикавыстың бүгү төөгүзүнүң дургузунда хөмүр казып тывыышкынының эң бедик деңнели-дир. 

Тываның тараажылары рекодтуг дүжүттү ажаап алганнар, эрткен чыл-биле деңнээрге 3 катап өзүлделиг. Республика иштинге тарааның ортумак дүжүдү бир гектардан 18 центнер турда, мурнакчы ажыл-агыйларда тараа культураларының дүжүткүрү бир гектардан 30 ажыг центнер болган. Республикада кызыл-тастың ажаалдазы 2,5, арбайның – 8 катап көвүдээн. Республиканың көдээ ажыл-агыйының кол адыры – мал ажыл-агыйында турум өзүлде кадагалаттынып арткан. Декабрь эгезинде шээр малдың баш саны 1,3 млн болган. Эрткен чылдың деңнелинге көөрде1,5 хуу өзүлделиг. Эът бүдүрүлгезин 2,5 хууга, сүттүң 1,8 хууга, дагаа чуургаларын 5 катап өзүлдезин хандырган. 

Чаңгыс сөс-биле, бистиң республиканың көдээ ажыл-агый ажылдакчылары Чаа чылды эки көргүзүглер-биле уткуурлар. 

Каракка көскү чедиишкиннер орук-транспорт комплекизинде база тудугда бүрүткеттинген. 2018 чылда бис найысылалдың коммунал көвүрүүнүң улуг хемчээлдиг чаарталгазын эгеледивис, ооң түңнелинде 2019 чылда ол дөрт шыйыглыг апаар болгаш ийи таладан кирериниң амгы үениң инфраструктуразы-биле дериттинер. Аэропорттуң чаа ужар-хонар шыйыында тудуг ажылдары доозулган. Ам безин уждудуушкуннуң графиги көскүзү-биле дирлип эгелэн: Красноярск, Иркутск, а ам Москваже безин дорт рейс ужуп эгеледи. Найысылалда чаа бажыңнар туттунган, Терапевт корпузу ажыттынарының кырында келген, хоорайның кудумчуларында хөй-ниитиниң транспортунуң чаа-чаа автобустары маңнажып эгелээн. Ангара бульварында чаа амгы үениң школазының тудуу уламчылап турар. 

Социал адырда чедиишкиннер база-ла бар. Өөредилге ажылдакчыларын онзалап демдеглекседим. «Чедиишкинниг өөреникчи» деп төлевилелдиң ийи чыл дургузунда боттанылгазы өөредилгениң шынарын 10 хуу, 88 хуу турганындан 98 хууга, чедирер арганы берип, аттестат албаан доозукчуларның үлүүн 12-ден 8 хууга чедир кызырган. Көстүп келген эки эскиттерни бүгү талалыг быжыглаар болгаш күштелдирер сорулгалыглар. Чурттуң хөгжүлдезиниң национал сорулгаларының болгаш стратегтиг соругдалдарның дугайында Президентиниң Чарлыының эге күүселдези чырыдыышкын системазынга онза харыысалганы онаары чугаажок. Эртем-билиглиг болгаш бедик мергежилдиг специалистер чокта эргежок чугула эртем-технологтуг чаза булгаашкынны кылыры болдунмас-ла болгай.

Чаа чылдың байырлалдары - культурага болгаш уран чүүлга бараан болуп чоруур кижилерниң чогаадыкчы ажылдаарынга дүшкүүрлүг үе болур. Эртип бар чыдар чыл республиканың культура адырынга элээн үре-түңнелдиг болган. Ол көдээниң бот-тывынгыр культуразы-биле онза холбашкан. 2017 чылдан тура 7 көдээ Культура бажыңнарының иштин үндезини-биле чаартыр аргалыг болдувус, 5 чаа Культура бажыңын көдээге туттувус. Келир чылын ам-даа көдээниң 6 Культура бажыңының каптитал септелгезин чорударын планнап турар бис. Көдээниң 21 Культура бажыңының материалдыг баазазы көскүзү-биле чаартынган. Муниципалдыг 7 театрга чаа шиилерни тургузарынга дузаны көргүскен, оларның 2-зин республиканың кол сценазынга чедиишкинниг көргүскен.

Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Кел чыдар чыл бистерден онза сырый каттыжылганы база күштерниң күжениишкинин негээр. Бистиң республикавыстың мурнунда, бистиң чуртувустуң мурнунда Россияның Президентизиниң чаа май Чарлыы-биле тодараттынган национал сорулгаларны чедип алыр хемчээлиниң талазы-биле деңнээр чүве чок сорулгалар салдынган. Кижи бүрүзүнүң күжениишкининден, долу күш-биле ажылдаарындан салдынган бедиктерже канчаар чоруурувус хамааржыр. Чогум-на маңаа силерниң көргүзүп чоруур мөзү-бүдүжүңер - баштың болур шынар, улусту соондан эдертип билири кончуг чугула! 

Чаа чыл-биле сеткилим ханызындан байыр чедирдим. Кадыкшылды, чедиишкиннерни, аас-кежикти болгаш чаагай чорукту силерге болгаш Силерниң өг-бүлелериңерге күзедим.