Соруун салбас «Чодураа»

Ажыл-ишке кызымаа-биле чонну кайгаткан ат-алдарлыг малчыннарлыг «Чодураа» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези республика база Россия деңнелинде бодунуң онзагай туружун, чаагай адын үе өттүр камгалап артпышаан хевээр.

Чуртка калбаа-биле улуг өскерлиишкиннер болуп, социал-экономиктиг эде тургустунуушкун үезинде чер бүрүзүнде хөй бүдүрүлгелер буурап турган. Ол үеде «Чодураа» совхоз ажыл-ишчи, кызымак удуртукчуларның болгаш малчыннарның ачызында чаартылганың «шуурганын» шыдажып эрткен. Шылгалданы эрткен совхоз «Чодураа» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези кылдыр эде адаттынгаш, ажыл-ижин уламчылап чоруур. Бүдүрүлгениң директору Байлак Белек-Байыровна Сарыглар. Ол 2008 чылда баштай бухгалтерлеп эгелээн. Оон 2010 чылдың декабрьдан бээр удуртукчунуң харыысалгалыг ажылын хүлээнип алган.

Амгы үеде ажыл-агыйда 14 кодан хой, 1 кодан өшкү, Хараал-Тейде инек база молдурга фермазы база 2 кодан чылгы мал бар. Бо хүннерниң санаашкыннары-биле алырга, малдың баш саны: 6671 шээр мал, оларның иштинде төрүүрү — 2797, чаш төлдүң камгалалы — 2234; мыйыстыг бода мал — 141, ооң иштинде төрүүрү — 53, бызаалар — 24; чылгы — 526, ооң иштинде белер — 193 баш, кулуннар — 72.

Бүдүрүлгеде ажылчын байдалда 4 трактор бар. Оларның 2-зин — «Белорусь» МТЗ-82 тракторларны бүрүн дериг-херексели-биле ажыл-агый 2009 чылда садып алган. Мында доктаамал 47 ажылдакчы бар, оларның кол нуруузу малчыннар. Часкы тарылга, суггат ажылы, мал оолдаашкыны, кыргылда, сиген-ширбиил база өдек-кажаа белеткели дээш, чылдың дөрт эргилдезинде ажыл изиг түлүк турар. Ажыл берге болгаш, хөй холдар, быжыг тура-сорук негеттинер. Ынчангаш кожууннуң чонну ажыл-биле хандырар төвүнден керээ езугаар чылдың-на 70-80 чурттакчыны бүдүрүлге ажылынче хаара тудуп турар.

Ажыг чывардан ыжык, кылын өдектиг Хайыракан болгаш Агар дагларында кыштагларга ажыл-агый мал-маганын кыштадыр. Тес-Хем кожууннуң сүүзүннүг, чиңгир ногаан оъттуг Шуурмак база Хөл-Өөжүнде, Ужарлыг хем бажында чайлагларга малын семиртири чаңчылчаан.

2009 чылдан бүдүрүлге хымысты кылып, садып эгелээн. Бо ажылды калбартып, ажыл-агыйның удуртулгазы садыг-саарылгазын улгаттырар болгаш ажылчын олуттар тургузар сорулгалыг ажылдап турар. Хымыс бүдүрүп садарының чөпшээрел бижиин база камгалап алганнар. Бир бениң сүдү 150-200 грамм болур. Ынчап кээрде хүнде 3 катап саар болза, 600 грамм чедир саап аар арга бар. Хымысты кылырынга тускай билиглер негеттинер. Ооң ажыткызын канчаар кылып алыры база кижиниң кадыын быжыглаарынга ажыктыг бүдүмелдерни камнап арттырары дээш сагыыр дүрүмнер бар. Ярмаркаларга садарга, хымысты улус кончуг алыр болгаш харын-даа эвээшти эккелдиңер дээш чагыгларын киирип турар болганын аныяк удуртукчу демдегледи. «Чодураа» бүдүрүлгезиниң чылгычызы Оюн Мелестей Барааевичиниң аалының ишти Мөңгүн-Тайгага барып, белен үрелбес хымысты канчаар кылырын өөренип алган.


Көдээ ажыл-агый яамызының Моол-биле чарган керээзи езугаар сүттен үр хуусаалыг чемнер кылып база дүктү болбаазырадып өөредир башкыларның Тывага аалдап келир хүнү чоокшулаан. Шак ындыг башкылар «Чодураа» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезинге база келир. Өөредилгениң хуусаазы ийи ай. Тываның Чонну ажылга хаара тудар департаментизи башкыларның ажылдаан бир айының шалыңын төлеп бээр. Артканын ук ажыл-агый боттары хандырар. Ол канчаар дизе, башкыларның дузазы-биле кылдынган «Чодураа» продукцияны дарый садары. Кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелинче өске сумулардан база хуу кижилерден бо өөредилгеге киржир күзелдиглерден саналдар кирип турар. Шынап-ла, малчын кижи сүттү, дүктү болбаазырадып кылырын өөренип алгаш, ынаар-мынаар садып, дужаап турбайн, белен үрелбес чемнер база дүктен кылыгларны бодунга эт кылып алза чүден эки.

Сүт болбаазырадырын мооң мурнунда дидими-биле боттандырып эгелээр деп шиитпирлээн бүдүрүлге, бо чылын чүгле чондан сүттү хүлээп алырын кылып турар. Ук ажыл-агый Кызылдың «Тывамолоко» бүдүрүлгезинге керээ езугаар сүттү чыып бээр болган. Ооң кыдыындан бүдүрүлге боду саржаг, өремени бүдүрүп садар. Бүдүрүлгениң директору Байлак Белек-Байыровнаның чугаазы-биле, садып алыкчылар бүдүрүлгениң кылган саржааның чаагай чыдындан безин арыг, эки шынарлыг деп билир апарган деп турар. Тес-Хемниң ол-бо чарыы черлик үнген чыжыргана-биле байлак оран. Сагынгыр, кежээ чурттакчы чон эмнээр шынарлыг чыжыргананың үзүн болбаазырадыр ажылдардан база чыда калбаан. Амдыызында улуг бүдүрүкчүлүг эвес-даа бол, бо талазы-биле ажылдар база чоруттунуп турар деп удуртукчу немеп кагды.

Тываның Баштыңының чарлыы-биле республикада бедик көдүрлүүшкүннүг ажылдап турар «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилели ук ажыл-агыйга салган сорулгаларын чедип, бурунгаар хөгжүлдени бээр дээрзинге аныяк удуртукчу идегеп турар. Бүдүрүлгениң ажылын чаа деңнелче көдүрер база маңаа чогуур сайзыралды алыр дизе, кылып бүдүрген бараанны кыска хуусаада садып-сайгарары. Ону боттандырарда, эвээш эвес базымнарны чорудар апаар. Ынчаарга, бир дугаарында, бүдүрүп турар ааржыны, тыва далганны саазын хапка, а өреме биле хымысты чук саваларга куткаш, садып үндүрери. Бүдүрүлге кызыл-тас биле арбай далганын ааржы-биле катай хаптааш, бичии-бичиилеп үндүрерин шенеп турар. Кончуг эки чүүл – хаптың мурнуу талазында бүдүрүкчүнүң ылгавыр демдээ, а артында хапта куткан аъш-чемниң кижиге дузалыын айтып кааны. Амдыызында бүдүрүлге хап-саваны садып ап турар. Чоорту хап-саваны моон-даа эде кылыр сорулгалыг.

«Чодураа» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезиниң келир өйже салган сорулгалары улуг дээрзин септелгеде чоруп турар сүт хүлээп алыр чер болгаш ажыл-ишчи, эрес-шудургу ажылчыннарының чугаазындан көстүп турду. Совхоз турган үезинден бээр эвээш эвес үе эрткен-даа бол, «Чодураа» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгези биеэги хевээр күш-ажылчы мурнакчыларның одуруунда. ССРЭ-ниң ат-сураглыг малчыннары Сувандии Михаил Дондупович, Данзурун Иван Симчитович чедирип каан алдар-хүндүлүг адын амгы салгалдары кайын салыр. Аңгы-аңгы чылдарда, үениң кандыг-даа шаптараазыннарынга алыспайн келген «Чодураа» бүдүрүлгезиниң удуртукчулары – көдээ ажыл-агый сайыды турган Иван Максимович Сувандии, Нина Ивановна база Дарисю Ивановна Данзуруннарны адаарга чоргааранчыг.

Чаяна Чыкай. 
А.-Х. Апыкааның тырттырган чуруктары.
"Шын" солун № 69 2013 чылдың июнь 18, вторник