Тываның Баштыңы республиканың келир үези кады ажылдажылгада

Чаа институтту тургузарының кол сорулгазы ниитилелдиң, эрге-чагырганың болгаш сайгарлыкчы чоруктуң улуг болгаш үре-түңнелдиг каттыжыышкынынга байдалды тургузуп, муниципалитеттер, девискээрниң болгаш адырның шимчээшкининге кады ажылдажылганы чедип алыр шиитпирлерни дилеп, ону боттандырары ол деп санаан.

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол:  

«Кандыг-даа ажыл-агый, суур азы кожуун чүгле боттарынга дээш ажылдаар чүве болза, хөгжүлде хожудай бээр, кожалар-биле демнежип, курлавырларны болгаш туруштарны аразында таптыг үлеп тургаш, чүгле район иштинде эвес, а регионнар аразында чижилгелиг болгаш дээшгтиг экономиканы тургузуп болур. Ол айтырыгны шиитпирлээр аргаларны тывар дээш бөгүн район болгаш суурлар депутаттарын бир дугаар чыгдывыс. Чон-биле сырый харылзаалыг болгаш оларның хүн бүрүдеги айтырыгларын, чүнү канчап турарын дыка эки билирлер. Оларның ол улуг курлавырын аңгы девискээрлер иштинге арттырып болбас. Шупту республика дээш ол ажылдаар ужурлуг. 

Тываның экономиказының үндезинин тургускан мал ажыл-агыйы – күштерни каттыштырып, демнештиреринге көскү барымдаа. Эрткен он чылда ажыл-агыйның бүгү хевирлеринде малдың баш саны ийи катап өзүп, совет үеде безин турбаан хемчээл – 1,5 млн. баш четкен. Ындыг болзажок сөөлгү чылдарда ол көргүзүг өскерилге чок турупкан: малдың саны кызырылбаан-даа, көвүдевээн-даа. Ооң чылдагааны – мал ажыл-агыйлыг бизнести организастаан деңнелинде.  

Коданының баш санын муңдан, хөй дизе бир муң чартыктан көвүдеткен ажыы чогун эң-не чедиишкинниг ажыл-агыйларның арга-дуржулгазы көргүскен, чүге дизе – малды хүлээп өстүреринден эгелээш, ону аайлап, эъдин садып-саарары шүүттүг ажыл. 

Хүлээлгелерни үлээри – айтырыг мында. Арат кижи малдың баш санын көвүдедип, өстүрген соонда, тургузу азыраар, согар, садып-саарар дээн ышкаш, ажылдарны боттарынга хүлээнип алыр тускайжыттынган ажыл-агыйлар херек.  

Технологтуг кол ажылдарны аңгы бизнесче тускай мөөңнээш, ону кылып болур. Ажыл-агыйларның боттарының саналы-биле «адаандан» үнер ужурлуг. Эрге-чагырганың айтырыы – ындыг эгелээшкиннерге байдалды тургузуп, ооң оруунда бар болгаш тургу дег шаптараазыннарны чайладып, кооперацияның хевирин болгаш аргазын хевирлээри болур. 

Тываның эрге-чагыргазы ындыг системаның кол ажылдарын чорудуп эгелээн. Кооперацияже оруктуң баштайгы базымының бирээзинге, эът бизнезинде күрүне-хуу кады эштежилге чорудуу-биле туткан Сукпакта улуг эът комбинадының дугайында чугаалап болур. Бүдүрүлге кожууннарда мал согар цехтерни ажыдып, мал садып алыр шөлдерни, малды күш киир азыраар баазаны организастаан. 

Республикада малдың баш саны хөй бооп артпышаан. Тыва кожа регионнар-биле, ылаңгыя Бурятия-биле хөй хемчээлдиг эътти Россияның рыногунче үндүр садар планныг. 

Эът кластеринде чаа-ла тургустунган «Енисейская» куш фабриказы-биле шак-ла ындыг арганы организастаар бис. Республика чазааның дузазы-биле ол бизнес структуразында мал чеми белеткээр боттарының бүдүрүлгези ажыттынган. Фабриканың күчүзүн ийи муниципалитеттиң– бүдүрүлгениң кол цехтери бар Кызыл кожуун база чем курлавырын тургузарынга боттарының черин болгаш күш-ажылчы күжүн берген Таңды кожууннуң киржилгези-биле улгаттырган.  

Аңгы угланыышкыннарлыг бизнестиң чорудуунда биче ажыл-агыйларны, бүдүрүлгелерни база девискээрлерни каттыштырып, бар болгаш чаа туттунуп турар бүдүрүлгелерниң каттыжыышкыннарын кластер хевирлиг кылдыр Тываның экономиказында элээн каш чылда кылып турар бис.  

Тарамык бизнестиң сонуургалдарын мөөңнеп, республиканың чамдык девискээрлерин болгаш экономиктиг зоналарын чаңгыс черге мөөңнеп алгаш кайы-даа рынокка шынар-даа, хемчээл-даа талазы-биле чижилгелиг продукцияны бүдүрүп болур. Ону кылырда, эрге-чагырганың мурнунда катап тургузар деп шиитпирлээнивис эң бичии-даа суурларның ролю безин билдингир боор ужурлуг деп бодаар мен. Маңаа чедиишкин ханы, күрүне талазы-биле боданып билир, лидер шынарларлыг кижилерден хамааржыр. Депутаттарывыс ачызында ол бодал боттаны бээринге бүзүрээр мен. 

Бүгү чурттуң таварышканы амгы айтырыгны өөренип көөрге, күштерни мөөңнээриниң чугулазы ниитилелге чүгле политиктиг кыйгы эвес деп Тываның Баштыңы демдеглээн. Ол айтырыгның өске талазында – хөгжүлдениң корпоративтиг оруун шилип алыры бар. Күштерни болгаш курлавырларны чүгле мөөңнээр эвес, а кандыг-даа ажыл-чорудулганың төнчү түңнели дээш ниити харыысалганың аар төвүн адаанче, тодаргай девискээрлер болгаш суурларже база тодаргай кижилерже хуваары-дыр. Хамаарылганың ол хевири бүгү чурттуң иштинде турум угланыышкын болу берген. Тывага эң көскү болгаш чоокку чижек – Россияның президентизи В.В.Путинниң деткээни Енисейниң экономиктиг зоназында Красноярск край база Хакасияның кооперациязы-дыр». 

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың экономиктиг төлевилелдеринде муниципалдыг деңнел депутаттарының киржилгезин ынчаар көрүп турар.