Тываның Баштыңы: Школавыс эрткен оруу – улуг төөгү

Декабрь 20-де Каа-Хем кожууннуң Бүрен-Хем ортумак школазының 75 чылдаан оюнга тураскааткан байырлыг хемчег болуп эрткен. Школаны аңгы-аңгы чылдарда дооскан доозукчулар, республиканың аңгы-аңгы адырларында ажылдап чоруур чаңгыс чер-чурттуглары, тус чер чагыргазының удуртулгазы, Дээди Хуралдың депутаттары база ук школаны 1983 чылда алдын медаль-биле дооскан хүндүлүг аалчы – Шолбан Валерьевич Кара-оол байырлалга келген.  

Эрткен чүс чылдың 1937 чылда Ээрбек-Хадың чайгы школа кылдыр ужуун алган эртем-билигже кокпаның алыс делгем оруу 1942 чылдың декабрьда эге школа ажыттынгандан эгелээн. Оон бээр школаны он-он муң доозукчулар дооскан. Олар улус ажыл-агыйының аңгы-аңгы адырларында ажылдап, республиканың хөгжүлдезинде үлүг-хуузун киирип чоруурунга школа чоргаарланыр.  

Школаның башкылары, өөреникчилери бо удаада төрээн уязын каас-чараш кылдыр шимеп, школаның эрткен үезинден төөгүлүг чуруктарлыг хана-солуннарны азып, амгы чедиишкиннерин көргүскен делгелгени организастаан. Чашкы шааның чылдарын эргип, чылыг сактыышкыннарны кылыр дээш 1956, 1969, 1972, 1980, 1981, 1982, 1983 чылдарның база сөөлгү үениң доозукчулары чыглып келген. 

Школаның улуг, делгем спорт залы. Россияның болгаш Тываның Ыдык ырылары. Класс даргаларының байырлалга беленин илеткээн рапорт-биле байырлал эгелээн. Совет чылдарның доозукчулары отрядының адын, девизин, ырызын ырлап, сактыышкынны улам күштелдирген. А эң-не идепкейжи, хөй кижи чыылган класс – 1983 чылдың доозукчулары. Класстың удуртукчу башкызы – чиңгежек мага-боттуг, кыдырык карактарлыг, кастыктарында мөңгүн хыраа дүжүпкен чажын өрү бөле кыстып алган Зоя Ивановна Халбының тыва тонун медальдар каастаан. А класс даргазы Татьяна Малышева (ам Москалюк) өткүт үнү-биле клазын командылааш, Леня Голиков аттыг отрядтың пионерлери чыскаалда шупту келгенин доозукчулар чыскаалының башкарыкчызынга илеткээн.

 Школаның директору Ховалыг Кылаң Сундууевна кыска сактыышкынны кылып, аңгы-аңгы чылдарның доозукчулары – ТР-ниң Дээди Хуралының комитет даргазы Кара-оол Юрий Валерьевичиге, Сарыг-Септиң агротехнология техникумунуң директору Адымачи Александр Александровичиге, Тываның Арзылаң мөгези, чылгычы Монгуш Геннадий Сендижаповичиге, Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оолга онза чоргаарланып чоруурун таныштырган. 

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чашкы шааның сууру, төрээн школазы, ынак башкылары база чаңгыс классчыларының дугайында чылыг сактыышкынны кылган.

 «Бо суур-биле холбашкан сактыышкынны кылыр болза, төнчү чок узун төөгү. Ыраккы 60 чылдарла-ла ада-иемниң өг-бүле тудуп, амыдыралче шымнып кирген сууру бо. Акым – Юрий Валерьевичиниң паспортунда төрүттүнген чери – Бүрен-Хем суур деп айтып каан. Авам, ачам кайызы-даа башкылар. Кажан ачам партия ажылынче, совет удуртулгаже шилчээн соонда, партия кайнаар чорудар болдур ынаар аъттаныптар турганнар. 5 класска өөренир деп турумда, катап база бо суурга көжүп келген. Эң-не шимченгир, эң-не сонургалчал, идепкейжи школачы үевис. Бистиң клазывыс интернационалчы, 4 орус, 1 хакас база тывалар өөренип турдувус. Караавыстың хевири-биле ылгажып-даа көрбээн бис, ону эскербээн-даа бис. Спортчу секцияларда белеткенирде, маргылдааларда киржирде, малга кыжын чиир сарыг бүрү чыырда, субботниктерде кезээде кады, бир дем-биле кылыптар бис. Ынак башкыларывыс ол бүгүге кижизиткен. Билиглер бергеш, ону шиңгээдип алганын хынаарда негелде шыңгыы, күш-ажылчы кижизидилге кол черде, чалгаа шүшпең болур болза, чүнү-даа чедип албазын кезээде угаадып чорааннар.

Башкыларывыс - аныяк өг-бүле, физика башкызы Сергей Степанович база орус дыл, литература башкызы Дина Отековна Кумаажыктар эң онзагай. Оон ангыда Сергей Степанович хостуг хүреш секциязын эрттирип турган. Ойнаар дээш секцияже озалдай бергеш, башкывыстың кызыл өңнүг кедазындан алган чаңгыс девиг – оон ону катаптавас кылдыр уттундурбас артып каан. Тыва дыл болгаш чогаал башкызы Савелий Кыргысович Сарыг дуу олур. А күш-культура башкызы Александр Александрович Адымачы дыка-ла негелделиг. Эртениң-не Чүрек даанче үндүр халыдар. Эң-не коргар башкывыс – химия башкызы Елизавета Чондановна Артна. Ооң кичээлдеринче дис баштап кирер бис. Орус дыл болгаш литература башкызы Ирина Алексеевна Никитинаның кичээлдери уттундурбас. Мария Ложанова Будуп кайыл? Аарып турар... Клазывыс башкызы Алефтина Михайловна Кожакова дыка-ла чараш турган, ам-даа ол-ла хевээр-дир. Школа дугайында сактыр болза – улуг ном-дур» - деп, сактыышкынга алыскан.

 Эрткен үеже ээлдирген төнчү чок сактыышкыннар «Кайгамчыктыг школачы чылдарывыс» деп класс шактарында уламчылаан. Школачы амыдыралдың фотоальбомнары, слайдыларда чуруктар, хөктүг, каттырынчыг ужуралдар, өөредиглиг болган болуушкуннар… Ужуражылгада Игорь Кудрявцев, Ванька Малышов, Сергей Прислонов, Женя Намдан, Павел Олет, Павел Дондувай, Гена Монгуш, Юрий Лакпа дээш, ырак-чооктан эш-өөр чыылган. Ш. Кара-оол чаңгыс классчыларын эргий көргеш, Володя Шапыревту чүге көрбейн тур мен, дыка үрде ужурашпаан-дыр бис – деп айтырарга, чаңгыс классчылары «Туранда» деп харыылаарга, албан тып алырын аазады. 

Класстың удуртукчу башкызы Зоя Ивановна Халбы өөреникчилерин мактаан. «Мээң клазым демнии, найыралдыы, кызымаккайы-биле шупту чүүлдерни чедип алганынга чоргаарланып чоруур мен. Школага-даа эң-не спортчу, эң-не өөренир, эң-не идепкейлиг класс турду. Оозун ам-даа салбаан, бөгүн хөй кезии чыглып келгенинге өөрүп тур мен. Республиканың дээди албан-дужаалында ажылдап чоруур өөреникчим Шолбан Валерьевич дээш чоргаарланып, деткип, сагыжым аарып-даа олурар. Ажыл-агыйында канчап четтигип чор ирги, ада-иези, өг-бүлези, ажы-төлү кандыг олурлар, кадыы кандыгыл дээш, төрээн оглумну дег, сагышсыраар мен. Шолбан Валерьевичиниң чедиишкиннери база чедир кылыр ажылдары дээрге бүдүн Тываның, чонунуң, командазының демниг ажылындан дорт хамаарылгалыг. Ынчангаш бистер сени деткиир бис» - деп, башкызы аазаан.

 Школаның 75 чылынга тураскааткан байырлыг хемчег суурнуң Культура бажыңынга уламчылаан. Тываның Баштыңы көдээ суурнуң амыдыралында көскү рольду ойнап турар школаның, ында башкылар коллективиниң ажылынга үнелелди берген. «Школавыс кожуунда өөредилге-кижидилгелиг, спортчу хемчеглерге доктаамал шылгарап, республика, кожуун мөөрейлеринге, маргылдааларынга бо-ла киржип, тиилелгелерни чедип ап чоруур.

Школаның хайым амыдыралы суурну диргизиптер боор чүве. Ол ам-даа ындыг болуп артар ужурлуг. Тываның Дээди Хуралынга бо чоокта берген Айыткалымда көдээ суурларны хөгжүдер кол сорулганы салган мен. Суурнуң школазынга өөредилге номнары садып алырынга 100 муң рубльдиң база компьютер клазын ажыдарынга база 100 муң рубльдиң сертификаттарын тыпсып тур мен. Келир чылда школачы автобусту аңгылаарын Өөредилге яамызы-биле кады чедип алыр бис» - деп, республика баштыңы чугаалаан. 

Школаның 75 чылын оюн демдеглээн байырлыг кежээде ажылынга шылгараан башкыларга күрүне шаңналдарын тывыскан. Аныяк-өскенни өөредип кижизидеринге ачы-хавыяазы болгаш хөй чылдарда үре-түңнелдиг күш-ажылы дээш Тыва Республиканың «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» медаль-биле Светлана Ивановна Аяаны база Тыва Республиканың Баштыңының Хүндүлел бижии-биле Галина Начыновна Буяндыны шаңнаан.