«Хүнчүгеш», «Сайзанак» уруглар садтары

Бичии кижиниң кижизидилгези садиктен эгелээр. Каяа чунарын, чемненирин, омаашты шын тударын, орун эдерин, ичелээрин дээш, бо бүгүге уруглар садикке өөренип алыр. Ада-ие ажы-төлүн кижизидикчи башкыларга долузу-биле бүзүреп, садикче эртениң-не идегел-биле эккеп каар болгай. Ынчангаш садик башкыларының болгаш уруглар ажаакчыларының харыысалгазы улуг.

Амгы үеде кижизидикчи башкыларның республика чергелиг мөөрейлериниң доктаамал эртип турарын эскерип болур. Аңаа республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан садик башкылары күзелдии-биле киржип турар. Ылаңгыя, ырак булуңнар: Тожу, Тере-Хөл, Мөңгүн-Тайга кожууннарындан келген башкыларның идепкейлиин кижи магадап ханмас. Олар аразында арга-дуржулга солчуп, чаа-чаа чүүлдерни билип ап турар. Бистиң солунче сөөлгү үеде садик башкыларының доктаамал бижип турар апарганы база өөрүнчүг. Садикте эрттирип турар темалыг кичээлдерниң, оларны эрттирериниң янзы-бүрү аргаларының дугайында болгаш методиктиг сүмелерни солун арнында чырыдып турар. Хоорайда уругларга садик айтырыы нарын болганда, кожууннарда байдал бо талазы-биле чүгээр деп бодаар мен. Сүт-Хөл кожуунче сургакчылап чорааш, автономнуг болгаш бюджет албан чери «Хүнчүгеш» болгаш «Сайзанак» уруглар садтарының амыдыралын сонуургаан бис. Сүт-Хөл кожууннуң «Хүнчүгеш» уруглар сады 1958 чылда тургустунган. «Хүнчүгеште» амгы үеде 21 кижи ажылдап турар, ниитизи-биле 58 уруг хаара туттунган. Бир бөлүктү-ле 3 бөлгүмге чарган, улуг бөлүктүң уругларын школаже белеткеп турар. «Хүнчүгеш» 2012 чылдың январь 1-ден эгелеп автономнуг албан чери апарган. Садиктиң эргелекчизи Алена Григорьевна Монгуштуң чугаалап турары-биле алырга, ада-иелерниң дузазы-биле стол, сандай, ойнаарактарны садып алырлар. Эң-не өөрүнчүг чүүл болза, садиктиң мугур 50 чылдаан юбилейинде, ол үеде өөредилге сайыды турган Петр Морозов уругларның эмчи өрээлин дерип, канчаар-даа аажок улуг дузазын көргүскен. Ол ышкаш ТР-ниң Өөредилге, эртем болгаш аныяктар яамызындан 24 кабинканы болгаш стол, сандайларны белекке алган. Садиктиң юбилейинде аңгы-аңгы чылдарның доозукчулары улуг сонуургал-биле келген. Олар төрээн садигинге чоргаарланып, боттарының талазындан дузаны көргүзүп, суй белектерни-даа сунган.


Уруглар садының ажылдакчылары чылдың-на капуста, картошка, морковь, свекла дээш, ногаа аймаан боттары тарып, ажаап ап, уругларны сүүзүннүг аъш-чем-биле хандырып турар. Садиктиң ажыл-агыйында өшкү, хойдан бээр бар, ынчангаш уруглар бүдүн чылда эът аймаа-биле хандыртынган. «Хүнчүгештиң» өөреникчилери аажок идепкейлиг, талантылыг. Олар суму, кожуун чергелиг янзы-бүрү мөөрейлерге чедиишкинниг киржип турар. Эрткен чылын «Бичии даңгына—2012» республика чергелиг мөөрейге «Хүнчүгештиң» бичии чараш кызы Даң-Хая Ооржак тиилекчи болган. Бистиң чеде берген хүнүвүсте, эртен суму чергелиг «Бичии даңгына болгаш тажы—2013» мөөрей эртер деп турар болду. Садик иштинге тиилээн уруглар, суму мөөрейинге киржир деп белеткенип турлар. Оларның даараткан хептериниң чаражын чүү дээр, улуг улустан дудак чок!

Амгы үеде садиктиң берге айтырыы—оран-савазының эргижирээни. Санитар-эпидемиологтуг станцияның негелдези-биле бичии бөлүктүң болгаш улуг бөлүктүң уруглары холушпас, ийи аңгы эжиктен кирер ужурлуг. Ынчап кээрге, оран-саваны эде тудары чугула. Бо айтырыгны тускай программаже киирип, кожуун деңнелинде өөренип көрүп турар.

«Соңгаларывысты пластик кылдыр шуптузун солуттуруп, шыырак септелгени кылып чорудуп турар-даа болза, эрги оран-сава ындыг болгай, бир-ле черинден үрелип үнүп келир»—деп, 20 ажыг чыл садикте ажылдап келген, арга-дуржулгалыг башкы Алена Григорьевна чугаалады. Уруглар садының хоочуннары: кижизидикчи башкы Мария Дамдыновна Ондар, повар Елизавета Уйнушкаевна Ооржакты демдеглевес аргажок. Олар барык бүгү назынында бичии чаштарга бараан болуп ажылдааш, амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада. Садиктиң ишти-даштын бедик деңнелде каастап дерээн, езулуг тоол ораны сагындырар болду. Ажы-төлүн ап чедип келген ада-иелерниң, уругларның-даа арыннарында өөрүшкү чайнаар. Кандыг-даа албан чериниң, ылаңгыя уруглар садының мындыг чедимчелиг ажыл-агыйы удуртукчузундан дорт хамааржыр деп иштимде бодап кагдым.

«Хүнчүгеш» уруглар садының херим ажыр кожазында «Сайзанак» уруглар сады ажылдап турар. Чүгле бо садик күрүнениң бюджет албан черинде. Ады безин онза чараш «Сайзанак» 1971 чылда тургустунган. Ол баштай совхозтуң уруглар сады кылдыр ажылдап эгелээн. Амгы үеде ында 60 уруг хаара туттунган, ниитизи-биле коллективте 26 кижи ажылдап турар. Хандырылгазы эки, күрүнеден чылыг, чырык өртээн хандырып турар, а дадывырларны аъш-чемче үндүрер. Уруглар садының эргелекчизи, ооң мурнунда школага хөй чылдарның дургузунда ажылдаан, башкы өг-бүлениң салгалы Фаина Тыртык-ооловна Ондар мынчаар чугаалаар: «Күрүнеден дузаны ап турар бис. Ынчалза-даа ада-иелер база шыдаар шаа-биле, күзелдии-биле дузалажып турары өөрүнчүг. Садиктер 2011 чылда чаа күрүне стандартынче кирген, ынчангаш программаның негелдези езугаар, оолдарга футбол шөлүн кылыр бис. Школада немелде өөредилгеже шыдырааны киирген, а садик өөреникчилеринге күш-шыдалын сайзырадыры-биле спортчу оюннарны ойнадыры албан. Ынчангаш оларга таарымчалыг байдалды тургузары-биле ойнаар шөлчүгешти кылыр бис».

«Сайзанак» уруглар садының кижизидикчилери, башкылары-даа канчаар-даа аажок бедик көдүрлүүшкүннүг болду. Кежээки чем соонда, ада-иелер ажы-төлүн алыры-биле кээп эгеледилер. Уруглар ада-иелеринге хүннү канчаар эрттиргенин, кым кандыг ойнаарак-биле ойнаанын четтикпейн чугаалап турдулар.

Бо ийи уруглар садынче киргеш, кайызының-даа оран-савазының эргижирээни караамга илдикпеди. Чылыг, чырык «уядан» кижи үнүксевейн баар болгай, мында база ындыг. Ол дээрге-ле удуртукчунуң, башкыларның, ада-иелерниң боттарының күжү-биле доктаамал кылып турар септелгезиниң ачызы-дыр. Эрги черлерни тудуг материалдарын чыып тургаш, дуглап, эптей кылып ап турар. Ажы-төлге таарымчалыг байдалды тургузар дээш кызар апаар дээрзин садиктерниң ажылдакчылары чугааладылар. Ынчангаш «Хүнчүгеш», «Сайзанак» уруглар садтарынга моон-даа соңгаар сайзыралды күзеп, тудуг, чаартылга талазы-биле айтырыглар шиитпирлеттине бээр боор дээрзинге идегеп артым. Уруглар—амыдыралдың чечектери, олар келир үеже идегеливис, чоргааралывыс. Чаштарга кезээде ынакшылывысты сөңнеп, оларны бичиизинден тура, деткиир ужурлуг бис.

Алдынай Бады-Хоо.
А-Х. Апыкааның тырттырган чуруу.
"Шын" солун № 62 2013 чылдың июнь 1