Тываның Баштыңы Шагааның бүдүү айының бүдүү хүнүнде эрткен чылды канчаар эрткенин түңнээн

 - Шагаа - чылды түңнеп, келир үеже сорулганы салыр чымыштыг үе. Шагаа бүдүүзүнде малчыннар дугайында сонуургаары дыка шын. Ада-өгбелеристен бээр ызыгуур салгаан иживис-даа ол, амгы үеде малчыннарның ажыл-ижиниң ачызында тодуг-тогаа, каас-шиник чурттап чоруур бис. 

 Эрткен чылын 105 аныяк өг-бүлеге кажаа-хорааны, бажың-балгатты тутчуп бергеш, республиканың шыырак дээн көдээ ажыл-агыйларындан база малчыннарындан малдарны шилип чыггаш, бир өг-бүлеге-ле 200 баш хойну үзүп бердивис. Төлевилелдиң күүселдезин доктаамал хайгааралга алыр кылдыр чазактың кежигүннерин өг-бүле бүрүзүнге хуваап, дагдыныкчыны томуйлаан. Бо хүнде 105 өг-бүлениң байдалы чүгээр. Кышты сол-менди эртип турар. Малчыннап чорбаан кижи малды туда бээри - ындыг амыр эвес. 

 Билдингир чылдагааннар-биле чамдык малчыннарга дарый дузаны чедирдивис. Чижээ, Эрзинде ийи өг-бүлениң кажаазы кыжын соок болганы-биле, оларның малын муңчу малчыннарның малынга каткан. Улуг хар дүшкен Кара-Хөлде өг-бүле 25 малын чидирип алдылар. Ооң дуюн тургузуп бээрин кызыдар бис. Төлевилелдиң киржикчилериниң кол чүүлү - ийи чыл дургузунда малының бажын онча арттырып, малдың чаш төлүн 60 хуу камгалап ап алыр. Оон өске өг-бүлелерге 200 баш малды үлеп бээрин чедип алыры – төлевилелдиң кол утказы ында.  

Чазак-чагырга, көдээ ажыл-агый деткимчени көргүзүп, тус чер чагыргалары аъш-чем, идик хеп дээш дузаны көргүзүп турар. Шынап-ла дээштиг төлевилел деп көрдүм. Мында харыысалга база бар. Бирги чылда эрге-чагыргада кижилер шуптузун хуваажып алган бис. 

2016 чылда бо төлевилелдиң боттаныышкынын илеткээн соонда, дугурушканывыс езугаар, Эрзин, Улуг-Хем кожууннарда чазак даргазының бүрүн эргелиг төлээлери халашкан. Төлевилелдиң ийиги чылында харыысалга суур биле кожуун чагыргаларынга онаажыр. Малдың чаш төлүн онча-менди камгалаарындан шупту хамааржырын билзе чогуур. 

 Мен кожууннарга четкеш, төлевилелдиң киржикчилеринге албан баар мен. Аныяк өг-бүлелер харыысалгалыг болуп, ажылымга деткимчени көргүзүп чорууру дег аас-кежик кайда боор. Чоокта чаа Таңдының, Улуг-Хемниң Иштии-Хемде малчыннарга четтим. Аныяктар кызымак, чүткүдүп турлар. Иштии-Хемде Буян 23 харлыг, өөнүң ишти 19 харлыг, ийи чаштарлыг. Ада-иези мал-даа тудуп чорбаан өг-бүле чорду, ынчалза-адаа олар дыка улуг узаны көргүзүп турарын демдеглээр апаар. 

 "Чаңгыс суур - чаңгыс бүдүрүлге"

 - «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» - малчыннап, көдээде чурттап чоруур чонувуска деткимче кылдыр тургускан төлевилел. Сөөлгү дөрт чыл иштинде акшаландырыышкынның аңгы-аңгы дөстеринден 1 млрд. 400 млн. рубльди ынаар киириштирген. Баштайгы дээрезинден 10 ажыг катап хөй. Ынаар акша-хөреңгини мөөңнээри чугула. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилел күүселдези-биле 632 млн. рубльдиң продукциязын бүдүрген. Үндүрүгден 74,4 млн. рубль кирген. Төлевилелдиң чедиишкини – 1671 кижиге ажылчын олуттарны тургусканы. 

 «Чемгерикчи инек малым» 

 - Бо төлевилел улуг деткимчени алган. Бир дугаарында хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге дуза көргүзер сорулгалыг төлевилел чүве. Ооң боттаныышкынынче 14 млн. рубльди үндүрген, 364 өг-бүлеге бызаалыг инекти үлээн. Суурларда ажылдап турар аныяктар боттарының изиг күзели-биле кажаа-хорааны тутчуп бергени – чонувустуң демниин көргүскен. Улуг-бичии дивейн шупту кижилерни хаара тудупкан чончу төлевилел болган.

 Тываның хоюнуң эъди 

 - Москва рыногунче үнүп алганывыс – улуг ажылывыстың түңнели-дир. Кажан Сергей Шойгу Москвага губернаторлай бээрге, бир дугаарында Тываның эъдин Москва облазынче үндүр садар дугуржулганы чедип алган бис. Ону губернатор Воровьев уламчылаан. Ол боду Красноярск чурттуг болгаш бисче көрүжү бир онзагай, Тывага 10-даа катап келген, бистиң канчаар чурттап чоруурувусту, чедиишкиннеривисти болгаш четпестеривисти дыка эки билир. Москваже улуг орукту ажыдып. улуг бүдүрүлгелер, рестораннарже бисти чедирип таныштырган кижи ол. Москваже соодуп каан эъттиң бирги кезээ чорупканы дыка эки, ам Тываның хоюнуң эъдин чип, амданын аптар болза, бистиң продукциявыска улуг орук ажыттынар. Өвүрден, Мөңгүн-Тайгадан, Эрзинден хойларны шилээн чоруткан.

  М-54 федералдыг орук

  - Чонум ону билир. Алды чыл иштинде бадыткап, туржуп келген төлевилелдиң утказы ол орукта. 2015 чылда РФ-тиң Чазаа ону республиканың социал-экономиктиг хөгжүлде планче киирип бадылаан. 2017 чылдан эгелеп Кызыл-Чадаана-Хандагайты оруу эде чаартынып эгелээн. Оон мурнунда ол орук уунда септелге ажылдарынче 22 млн. рубль үнүп, ооң-биле ында-мында оңгарны чамап алырынга мөлдүк-калдык чедип турган. Экономика орук чокта шимчевес. Чуртталга, сайзырал дээрге-ле орук айтырыы-дыр. Бо чылын чүгле оруктуң байдалын экижидеринче 330 млн. рубльди ыүндүрер. Харын аштаары, элезинни чажары дээн ышкаш орук ажылдарынче 137 млн. рубльди. Чоокку 3-4 чылдарда 7 млрд. рубльди орукка тускайлаан. 4-кү категорияның федералдыг оруун экижидериниң акшаладырышкыны-дыр.

 Найысылалдың оң талакы чарыында чаа шериг хоорай туттунуп турар. Ол ам хоорайның чараш чери апаары чигзинчиг эвес. Шериг хоорай найысылалдың сайзыралынга улуг салдарлыг болурун дидим чугаалап болур. Анаа 8 беш каът бажыңнар, спорт залы, иппордром, бассейн, клуб, культура-спорт объектилери турар. Садик база школаны тударының айтырыы чоруп турар. Садик черле туттунар. А школаны кызыдайн деп С. Шойгу чугаалаан. 

 Шериг хоорайжыгажын чүге мында туттуруп алганывысты тайылбырлайн. Электри, чылыг айтырыы бисте эң чидиг айтырыг. Шериг хоорайны тудуп алгаш, ону шиитпирлеп алган бис. Шериг хоорай 5 мегаватт чырыкты ажыглаар болза, ында тудуп турары подстанция 9 мегаватт күчүлүг. Артыкшылдыг электроэнергияны хоорайның сайзыралынче, чырык айтырыын шиитпирлээринче угландырар. 

 Оон аңгыда шериг хоорайжыгашта дыка хөй чаңгыс чер-чурттугларывыс, азы 1800 кижиниң хөй кезии тывалар ажылда тургустунган. Акша-шалыңы экижээн. Шериг хоорайжыгажының тудуушкуну-биле сайгалыкчыларывыс ол ажыл-үүлеге база киржир. Картошка, ногаа садары, садыг-саймаа база такси ачы-дузазы дээн айтырыгларга бистиң сайгарлыкчылавыс хаара туттунар. 

  Найырал ордени  

 - Ажылга кол үнелелди чон бээр. Орден чүге мээңии эвес, а республиканың удуртулгазынга, чоннуң ажыл-ижинге үнелел-дир. Орденниң ады – Найырал болганда, бистиң хөй националдыг республикавыска деткимче, чоннарның найыралынга бадыткал деп бодаар мен. Орус чоннуң Масленица база тываларның Шагаа байырлалдарының бүдүү хемчеглери шагда-ла эгелээн. Чон аңаа белеткенип, янзы-бүрү хемчеглерни эрттирип турар. Февраль 26-да улуг хемчеглер эрткен. Ынчангаш чонувуска бот-боттарын деткижип, хүндүлежип чоруурун, ажылдап-ла чорзувусса – республикавыс сайзыраар деп чугаалаксадым.