Чадаана хоорайда амыдырал «хайныгып» турар…

Чадаана хоорайда амыдырал «хайныгып» турар, Культура бажыңында бир-ле хемчег болур деп турары илдең, ооң чанында чыглып турар хөй улус караамга илдикти. Амыдырал, ажыл-агый дээш, аай-дедир шуушкан кижилер, машина-балгат хоорайның хайымныг амыдыралын херечилеп турар.

Чагырга черинге суму чагырыкчылары болгаш чурттакчы чон-биле хурал соонда, кожуун чагырыкчызының социал политика талазы-биле оралакчызы Чойган Анатольевич Монгуш-биле (чурукта) кожууннуң ниити амыдыралының дугайында чугаалаштым:

— Чойган Анатольевич, Чөөн-Хемчик кожуунда чеже чурттакчы чон барыл?

— Бистиң кожуунда 22 муң 200 ажыг чурттакчы чон бар болгаш Тываның база бир улуг кожууннарының бирээзи кылдыр санаттырып турар. Кожуунда ниитизи-биле 4 муң ажыг өреге бар. Социал адыр талазы-биле 452 өскүс уруг бар, оларның аразында 73 кижиге чуртталга бажыңнары хереглеттинип турар. Федералдыг болгаш республиканың тускай сорулгалыг программаларын езугаар эрткен чылын 10 өскүс уругну чурттаар оран-сава-биле хандырган, бо чылын 20 уругну бажың-балгат-биле хандырар сорулга салдынган. Бо талазы-биле ажыл шыңгыы хыналдада, ынчангаш Тыва Республиканың Чазаанга болган хуралга бистиң кожуунну демдеглеп деткээн. Өскүс уруглар колдуунда төпке — Чадаана хоорайга бажың тудуп бээрин дилеп турар, ону өөренип көргеш, «хандырар» деп шиитпирни үндүрген. Амыдыралдың берге байдалынга таварышкан социал байдалы берге муң ажыг, а хөй ажы-төлдүг 999 өг-бүле бар. Бо хүннерде чурттаар оран-сава тудуп алыры-биле черни халас тускайлап бээр дугайында дилег-билдириишкинни социал байдалы нарын 50 өг-бүле киирген. Чоокку үеде олардан 18 билдириишкинни хандырган бис. Тудуг сезону эгелээн болгаш бо өг-бүлелерге чиигелделиг материалдарны чугаалажып, пилорамалыг сайгарлыкчылар-биле дугуржулгаларны кылып, дузаны чедирип турар. Ол ышкаш үстүнде айытканым өг-бүлелерниң ажы-төлүнге ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң дузазы-биле деткимчени база көргүзүп турар. Бо чылын 1500 өскүс уругну чайгы комплекстиг дыштанылга компаниязынче хаара тудар, ында 17 школа лагери база Хөндергей девискээринде тайга эдээ, кайгамчык чараш бойдус-чурумалдыг, көктүг-шыктыг черде уругларга «Чалама» лагери кирип турар. Кожуундан дашкаар «Дубинин», «Байлак», «Чагытай» дээн ышкаш лагерьлерге ажы-төлүвүстү 3 сезонга дыштандырары-биле 165 муң рубльди тускайлаан.

— Өскүс ажы-төл азырап алган өг-бүлелерниң саны кожуунда чежел?

— Ажы-төл азырап алган өг-бүлелер кожуунда бар. Оларның аразында чонга үлегер-чижектиг Айлаң Белековна Саттың (бо хүнде 9 ажы-төлдүг) болгаш Чойгана Алдын-ооловна Монгуштуң (8 ажы-төлдүг) өг-бүлелерин хамаарыштырып болур. Бо хүннерде ол уруглар янзы-бүрү бөлгүмнерже барып, хөй-ниитиниң амыдыралында идепкейлиг киржип, тергиин өөредилгелиг уруглар санында турар.

— Чөөн-Хемчик улуг кожуун болганда, социал аарыглар талазы-биле байдал кандыгыл?

— Бистиң кожуунда туберкулез аарыы нарын байдалды тургузуп турар. 2011-2012 чылдарда кылып чоруткан ажылдың түңнелинде, бо аарыгдан аарып турар улустуң саны 2 хууга-даа болза баткан. Туберкулез — ылаңгыя, назы четпээннер аразында нептереңгей аарыг. «Чөөн-Хемчик кожуунга туберкулезка удур немелде хемчеглерни ап чорудары» республиканың тускай сорулгалыг программазын езугаар, аарыг кижилерге дузаны көргүзүп, бо чылын 7 уругну Кара далайже дыштандырып чорудар.

Корум-чурумга хамаарыштыр байдалывыс чүгээртээн деп санап турар бис. 2012 чыл-биле 2013 чылдың апрель айларын деңнээрге, кем-херек үүлгедиишкиннери ниитизи-биле 70 хуу бада берген, ынчалза-даа орук озал-ондааның, мал оорунуң талазы-биле 50 хуу өскен болуп турар. Назы четпээннерниң корум-чуруму, арага-дары ишкениниң түңнелинде, аар кем-херек үүлгедиишкиннери, наркотиктиг бүдүмелдерге хамаарыштыр дээш кем-херек үүлгедиишкиннери ниитизи-биле 70 хуу баткан.

— ТР-ниң Хоочуннар чөвүлелиниң идип үндүрүп турары-биле республиканың бүгү кожууннарында төрел-бөлүктерниң аймактарын тургузуп эгелээн болгай, силерниң кожуунда бо талазы-биле ажыл кайы хире чоруп турарыл?

— Төрел-бөлүк аймактарны бистиң кожуунда тургускан, суму бүрүзүнде бар. Эң идепкейлиг аймакка монгуштарның төрел-бөлүү хамааржыр. Чадаана хоорайга кээп чораан даштыкыдан эртемденнер безин бо аймактың ажыл-чорудулгазын аажок сонуургаан. Аймактың баштыңы Дмитрий Конгар-оолович Монгуш, ол хоочун бодунуң төрел-бөлүүн шыырак удуртуп турар. Боттары тускай таңмалыг, чылдың-на дагып турар черлиг, үе-үе болгаш-ла чыглып, янзы-бүрү айтырыгларны аразында чугаалажып, сайгарып турар. Байырлал болурга-ла, төрел-бөлүктүң эң бичии кежигүннеринден эгелээш, хоочуннарынга чедир тыва идик-хевин кедип алгаш, аъттарын кыжын шанактааш, чайын тергелээш, чоруптарлар. Эрткен чылын Шагаа байырлалын база эң идепкейлиг уткааннар. Бо аймакче чаа кирип турар кенээттерни, күдээлерни онза хүндүткел-биле уткуп, киирип алыр. Эң чугула чүүл—аймактың улуг улузунуң кыйгырыы, сүмези-биле аныяк оолдар таакпылаарын каап турар. Өске-даа аймактарны бо төрел-бөлүктен үлегер-чижектен ап, ажылды чорударынче кыйгырар-дыр мен.

— Кожуунда хөй-ниити организацияларының ажыл-чорудулгазы-биле таныштырып көрүңерем?

— Чөөн-Хемчик кожуунда ниитизи-биле 11 хөй-ниити организациялары ажылдап турар. Оларның аразында херээженнер чөвүлели чүгле кожуунда эвес, а республикада эки, идепкейлиг организация кылдыр санаттынып турар. Ооң даргазы Людмила Анатольевна Кызыл-оол чөвүлелдиң кежигүннерин удуртуп, Yстүү-Хүрээ тудуунуң дааранылга ажылдарынга киржип, тудугжуларны ашкарып-чемгерер ажылды долузу-биле хүлээнип алган. Чадаана хоорайның херээженнер чөвүлелиниң даргазы Ноябрина Алдын-ооловна Тойбухаа. Олар кожууннуң хөй-ниити амыдыралынга идепкейлиг киржип турар. Адалар чөвүлелиниң даргазы Чыргал Доржуевич Ооржак, ол боду Чадаананың №2 школазының башкызы. Олар адаларның кодекизин улуг, көскү кылдыр парлааш, школаларга, албан черлеринде азып каан. Бо хүнде кожуунда төөгүлүг черлерниң удуртукчузу Зоя Кертик-ооловна Балчыырак эң хүндүткелдиг, идепкейлиг хоочун, ол кезээде өскелер дээш сагыжы аарып чоруур, коммунистиг партия үезинден бээр хөй-ниитичи ажылдарны удуртуп келген. Олар музей, библиотекаларның, хөй-ниити чөвүлелдериниң киржилгези-биле кожууннуң ыдыктыг, төөгүлүг черлерин чонга билиндирип, чырыдып турар. План езугаар кылыр чүүлдер ам-даа хөй. Бо ажылды кожууннуң чурттакчы чонун, аныяк-өскенниң чер-чуртунга ынак болур хөөнүн көдүрер сорулга-биле чорудуп турарын демдеглеп каайн. Инвалидтер, афганчылар дээш, өске-даа хөй-ниити организациялары ажылдап турар.

— Арагалаашкынга удур демисел чорударынга хөй-ниити организацияларының киржилгези эргежок чугула, бо нарын айтырыгга хамаарыштыр кандыг хемчеглерни ап чорудуп турар силер?

— Шын чугаалап тур силер, хөй-ниити организациялары бистиң бир даяныр кол күжүвүс-түр. Арагалаашкынга хамаарыштыр тус черлерде кыйгырыг бижээн улуг баннерлерни (хөй-ниити черинде аскан улуг чуруктар) аскан. Yлегер-чижек кылдыр чаңгыс чер-чурттуг спортчуларывыстың чуруктарын көскү кылдыр асканы чонга дээштиг болур деп бодаар мен. Чижээлээрге, Бажың-Алаак сумузунга чаңгыс чер-чурттуувус Сылдыс Монгуштуң чемпион курун көдүрүп алган турар улуг чуруун көскү аскан. Чон спортчу чаңгыс чер-чурттуунга чоргаарланып, аныяк оолдар оон үлегер-чижек алыр дээрзи чугаажок. «Арага, таакпыже кирбе» деп кыйгырыг-биле ажылды чорудуп турар. Эмнелгениң төлээлери лекция-беседаларны өөредилге, албан черлеринде кылып турар. Оон аңгыда, Тыва Республиканың тускай хоойлузун езугаар, арага-дарыны кежээкиниң 7 шактан эртенгиниң 11 шакка чедир сатпайн турар. Кожуун чагыргазының корум-чурум профилактиказының талазы-биле оралакчызы Юрий Кууларның удуртулгазы-биле арагалаашкынга удур ажылды шыңгыы чорудуп турар. Бо талазы-биле күзелдиг эки турачыларны хаара туткан. Чижээлээрге, дыштаныр хүнде кудумчуга эзирик кижи чораан болза, кайыын арага-дары садып алганыл дээш сайгарылга ажылдары дарый эгелей бээр. Чоокта чаа Баян-Тала сумузундан элээн хөй эзиртир суксунну хавырган, ол херекти судче киирип турар.

Кожуунда ниитизи-биле бүгү адырлар талазы-биле ажыл чогумчалыг чоруттунуп турар.

— Четтирдим, Чойган Анатольевич, ажыл-агыйыңарга чедиишкиннерни күзедим.

Алдынай Бады - Хоо.

"Шын" солун № 58 2013 чылдың май 23