22.01.2017
ТР-ниң одалга болгаш энергетика сайыды Роман Кажин-оол биле ТР-ниң Тарифтер албанының удуртукчузунуң хүлээлгезин күүседип турар Елена Бочарова «Тыва», «Тыва 24» телеканалдарның болгаш «Тувинская правда», «Плюс информ» солуннарның корреспондентилери-биле парлалга конференциязын эрттирген.
Ужуражылганың эгезинде Роман Кажин-оол одалга сезонунуң эртип турарының дугайында кысказы-биле таныштырган. Сайыттың чугаалааны-биле, амыдырал-хандырылга объектилеринде техниктиг үрелиишкиннер чок, кыш таарымчалыг байдалдарда эртип турар. Республикада шупту 315 одалга черлериниң, оларның иштинде 4 улуг котельнаяларның болгаш Кызылдың ЧЭТ-тиң ажылы одалга үезиниң температурлуг режиминге дүгжүп турар.
«Ынчаарга дизельдиг 13 электри станциязынга хамаарыштыр алыр болза, бо кыжын бир дугаар үзүктелиишкин чок ажылдап турары бо, ол дээрге чедиишкин-дир. Ону дериг-херекселдерни чаартып кылганы-биле тайылбырлап болур. Мурнунда үрелиишкиннерге бо-ла таваржып турган Мөңгүн-Тайганың Мугур-Аксы биле Кызыл-Хаяга, Тере-Хөл кожууннуң Кунгуртугга дизельдиг станцияларны солаан бис» — деп, Роман Кажин-оол дыңнаткан.
Дизельдиг электри станцияларынга ажылдаары-биле тус черниң специалистерин белеткээр дугайында Тываның Баштыңының даалгазының күүселдезиниң дугайында чугаа база болган. 2016 чылда нарын электри дериг-херекселдери-биле холбашкан ажылдарга өске региондан бедик мергежилдиг специалисти чүгле чаңгыс катап хаара туткан. А септелге ажылдарының хөй кезиин тус черниң специалистери боттарының күжү-биле кылган. Мергежил бедидериниң курстарын Кызылдың транспорт техникумунуң баазазында организастаан.
Журналистер 2 дугаар ЧЭТ-тиң тудуунуң дугайында сонуугап айтырарга, чуртта Экономиктиг байдал-биле холбаштыр, Россияның экономика яамызынга баргаш, ук төлевилел шимчевейн турупкан деп Роман Кажин-оол тайылбырлаан. Ындыг-даа болза Тываның Чазаа бо айтырыг талазы-биле ажылдап турар.
Кол айтырыг – акшаландырыышкынны кайыын алыры. Оон аңгыда Тывага Сергей Степашин биле Константин Цицин кээп турар үеде, Чуртталга-коммунал ажыл-агыйынга деткимче көргүзер фондунуң төлээлериниң киржилгези-биле Чазакка болган калбак хуралга санал-оналдарга болгаш Кызылдың барыын база чөөн талазынга котельнаяларны тудуп, оларны ЧЭТ-ке үрелиишкин болган таварылгада ажылдадып ажыглаарының дугайында саналды сайгарып, чугаалажып турар. Ол үеде ЧЭТ-тиң күчүзү эвээш турганындан чаа тудугларны чылыдылга системазынга кожары саадап турганын Роман Кажин-оол сагындырып чугаалаан. Котельнаялар тудуунга хамаарыштыр Тываның Чазаа чагыгны киирген, бо айтырыг контрольда турар. Амдыызында планда кирген тудуг объектилерин кандыг-даа саадаашкын чокка чылыдылга системазынга кожарының дугайында ЧЭТ-биле дугуржулга чедип алдынган дээрзин сайыт дыңнаткан.
Одалга болгаш энергетика яамызынга салып турар бир кол айтырыгларның бирээзи хөмүр-даш адырында өртектер политиказынга хамааржыр. Сөөлгү чылдарда «Тываның даг рудалары» компания хөмүр-даш өртээн чылда чаңгыс катап, январь 1-ден эгелеп өстүрүп турар. Роман Кажин-оолдуң дыңнатканы-биле, «Тываның даг рудалары» компания бо чылын албан езузу-биле өртектерни чүгле 5,5 хуу өстүрген. Түңнелинде, чаңгыс тонна хөмүр-даштың садар өртээ 2495 рубль 70 көпеек. Тыва иштинге-даа, республикадан үндүр-даа садып турда, бо өртек хевээр артар ужурлуг. Ийи дугаар бүдүрүкчү — «Тываның энергетика-үлетпүр корпорациязы» хөмүр-даш өртээн база 5,5 хуу өстүрген, ында чаңгыс тонна хөмүр-даштың өртээ 1920 рубль. Бо хөмүрнү чүгле чылыг-биле хандырып турар организациялар – одалга черлери ажыглап турар.
«2000 чылдарның төнчүзүнде турганы ышкаш хөмүр өртээн өй-хемчээл чок өстүрерин болдурбас дээш, дугуржулганы кылып турар бис. Өртектер өзүлдези акшаның үнезиниң батканынга дүүштүр улгатпас ужурлуг. Хөмүр-даш өртээн өстүрүп турарынга хамаарыштыр документилерни Тарифтер албаны-биле кады Монополияга удур федералдыг албанче киирип турар бис. Ынчалза-даа сайгарылгалар шөйүлзе-шөйүлзе, чыл төнүп турда доостурга, кандыг-даа түңнел чок боор-дур. Мындыг байдал 2008 чылдан бээр туруп келген. Монополияга удур албан өртектерге хамаарыштыр шиитпирни дарый кылгаш, судче бээрге, суд сайгарылгазы узап шөйлүп турар. Ооң соонда судтуң шиитпири күш кирбээнде-ле, үстүкү суд органнарынче удур хомудал бижип турар. Ынчалдыр суд сайгарылгазы чоруп турда-ла, чыл төнер, чаа өртектер тургузар үе келир деп сайыт тайылбырлаан.
Ниити хөмүр-даш тывыжынга хамаарыштыр, 2016 чылдың түңнелдери-биле, республикага ортумаа-биле 1 млн. 265 муң тонна хөмүр-дашты казып тыпкан дээрзин ол чугаалаан.
Каа-Хем хөмүр-даш уургайындан чиик өртек-биле хөмүрнү садып алгаш, өртээн өстүргеш, садып-сайгарып турар кижилерге хамаарыштыр аарышкылыг теманы журналистер көдүрген.
«Конкуренция дугайында» хоойлуга дүүштүр хөмүр-даш өртээн күрүне өйлеп, таарыштырып турар. Үндүрүг албаны болгаш өске-даа бо талазы-биле харыысалгалыг ажылдакчыларның киржилгези-биле хыналда рейдилерни чорудуп турар бис. Садыг саарылга кылырынга дериттинмээн, таарымча чок черлерге хоойлуга чөрүштүр садыг кылып турган таварылгада торгаалды онаап болур. А хөмүр-даш садып-сайгарып турар кижилерге хамаарыштыр бо хемчег ажыглаттынмас. Ындыг-даа болза хөмүр-даш садып-сайгарып турар кижилер-биле чугааны кылып, сагындырып турар бис. Мындыг рейдилерни ам-даа уламчылаар бис – деп, ТР-ниң Тариф албанының удуртукчузунуң хүлээлгезин күүседип турар Елена Бочарова тайылбырлаан.
Коммунал ачы-дузазы дээш чарыгдалдарга компенсация акшазы бо өртектер өзүп турар үеде өй-шаанда келген дуза-биле дөмей апаары чугаажок. Субсидияны алыры-биле документилерни Кызылдың Мэриязының Социал камгалал департаментизинге азы муниципалдыг тургузугларның тус чер чагыргаларынга дужаар. Роман Кажин-оолдуң бодалы-биле, субсидия алыр эргелиг дыка хөй өг-бүлелер документилерин дужаарынче далашпайн турарлар. Күрүнениң берип турар деткимчезин өй-шаанда кылдырып ап турар болза, одалга-энергетика организацияларының ажылынга-даа деткимче апаар. Чүл дээрге одалга болгаш энергетика яамызының дыңнадып турары-биле, республиканың чурттакчыларының чылыг болгаш электри энергиязы дээш өрези 800 млн. рубль чедип турар.
Газ ажыглааны дээш чоннуң өре-ширези хөйү-биле чыглып турар. Баштай өртээн төлээш, квитанциязын көргүскеш, ап турар баллоннуг газтарның сайгарылгазында бергедээшкиннер чок. Ынчаарга хөй квартираларлыг бажыңнарже дамчыдып турар төпчүткен газ хандырылгазында өрелер көвүдээн. Кызылда ындыг хөй квартираларлыг 39 бажыңны төпчүткен газ хандырылгазында кошкан. Чурттакчылар үе-шаанда газ өртээн төлевеске, бажыңнарже дамчыдып турар газты садып алыр акша-төгерик үстүп, газ хандырылгазында үзүктелиишкиннерниң туруп келир чылдагааны ында дээрзин Роман Кажин-оол айыткан.
«Тыва газ» ажыл-агыйы хоозураашкында келген. Ол черниң конкурстуг башкарыкчызы хөй квартиралыг бажыңнарны газ-биле хандырарынга улуг-ла сонуургал чок бооп турар. Бис «Енисей» муниципалдыг албан чери-биле ажылдап эгелей берген бис. Бо организация Кызылдың чуртталга бажыңнарын, ооң иштинде төпчүткен газтыг бажыңнарны харыылап турар.
«Енисей» КУБ, херек кырында, бо чылдың январь 1-ден эгелеп чуртталга бажыңнарынга озал-ондактыг таварылганы болдурбазы-биле ажаалда-хайгаарал ажылдарын чорудар кылдыр «Тыва газ»-биле актыга ат салган. Ам болза бис газ-биле хандырылга, ооң ажаалда-хайгааралы-даа «Енисей» КУБ-ту таварыштыр эртсин дээш, айтырыгны шиитпирлеп турарывыс бо. Газты Ангарскиден садып алыр дугайында дугуржулганы кылгаш, акша-төгерик айтырыын шиитпирлеп тур бис. Кызылдың хөй квартиралыг бажыңнарының газ-биле хандырылгазынга мурнунда турганы ышкаш үзүктелиишкиннерни болдурбас дээш, бүгү-ле хемчеглерни ап чорудар бис дээрзин Роман Кажин-оол бүзүреткен.
«Тыва газ» ажыл-агыйын республиканың өнчүзүнче шилчидер дугайында чугаалажыышкыннар кандыг байдалда эртип турарын журналистер айтырарга, ажыл үзүктелиишкин чок чоруп турар. Амгы үеде айтырыг «Тыва газтың» юридиктиг албанының кичээнгейинде турарын тайылбырлаан.
Чугаа бензин өртээнге хамаарыштыр уламчылаан. 2017 чылдың январь 1-ден эгелеп Россияда бензин дээш акциз өртээ өскен. Абаканда дизельдиг кывар чүүл өртээ ортумаа-биле 2,5 рубльге өскен. А бензинге хамаарыштыр өртектер өзүлдези өй-тап деңнелде турар.
Бо таварылгада конкуренция дугайында хоойлуга дүүштүр ажылдаар апаар. Бистиң албанывыс республикада болгаш Кызыл хоорайда кывар-чаар чүүлдерниң өртектеринге хамаарыштыр мониторингини чорудуп турар. 2016 чылда 2015 чылга деңнээрге, өртектер өзүлдези 2,4 хуу болган. Сибирь федералдыг округка хамаарыштыр алыр болза, Тыва өзүлдениң девискээринде турар. Ынчалза-даа Иркутск облазында бензин өртээ эң аар, а Алтай Республикада эң-не чиик дээрзин Елена Бочарова дыңнаткан.
Ужуражылганың түңнелинде Роман Кажин-оол бензинниң шынарын хынаары-биле рейдилерге киржиринче журналистерни чалаан. Өртектерден аңгыда нефть продуктуларының бедик шынары чугула ужур-дузалыг дээрзин ол айыткан.