ЧААН мөгениң шаңналы дээш...

 Эрткен дыштаныр хүннерде Тыва Республиканың Чаан мөгези Андрей Хертектиң шаңналы дээш аныяк мөгелерниң аразынга хүреш маргылдаазы «Сүбедей» спорт ордузунга спорттуң, уран чүүлдүң болгаш найыралдың байырлалы болган дизе, хөөредиг чок.
    Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол Чаан мөге Андрей Хертекке арыг мөңгүнден сиилбип кылган ылгавыр демдектиг Чаан мөгениң бөргүн байырлыг байдалга тывыскан езулал-биле эгелээн. Бо езулалдың үезинде Шолбан Кара-оол тыва хүрешти сайзырадырынга, аныяк мөгелерни белеткээринге Чаан мөге Андрей Хертектиң киирген улуг үлүүн демдеглээн. Тываның Баштыңынга болгаш чыылган чонга ооң спортчу ажыл-херээн бедии-биле үнелээни дээш Чаан мөге өөрүп четтиргенин илереткеш, чонга ак чем сөңнээриниң езулалын кылган.
    Эң шылгараңгай мөгелерге аттар тыпсыр чаңчыл тыва улуска шаг-шаандан турган. Тыва Арат Республика үезинде ол чаңчылды албан-езузу-биле доктааткан. Совет эрге-чагырга үезинде бо чаңчыл уттундурган. Бо чаагай чаңчылды катап эгидип, Чаан, Арзылаң, Начын мөге деп хүндүлүг аттарны Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Чарлыы-биле 2009 чылдан тыпсып эгелээн. Тыва хүрешке онза шылгараңгай тиилелгелери дээш Күчүтен мөге деп атты 2011 чылдан эгелеп тыпсып эгелээн. Ам дээрезинде Тывада чаңгыс Күчүтен мөге – Наадымга 17 катап шүүлген Аяс Монгуш.
    Тыва национал хүрешке сонуургалдыглар спорт ордузунга сыңышпастап турган. Оларның аразында тыва болгаш хостуг хүрешке ат-сураа республикага диңмиттиг чораан Сүт-Хөл чурттуг мөгелер база арбын болган. Хостуг хүрешке ССРЭ-ниң спорт мастери Кызыл-оол Монгуш: «Алдан харның артының кырынче үнзүмзе-даа, ал-бодум ам-даа хоомай эвес, хоочун мөгелерниң аразынга хүрештерге «алдан дөрттүң» чириин дуглап чор мен. Мээң чаңгыс чер-чурттуум Андрейниң шаңналы дээш хүрежир аныяк мөгелерге бырашпас-ла боор мен. Ынчангаш оларның-биле сагыш-сеткилимде хүрежип алыр дээш келдим» — деп хөөреп турду.
     Тываның национал хөгжүм-шии театрының артистери, тыва уран чүүлдүң Сүт-Хөл чурттуг «сылдыстары» маргылдааның киржикчилеринге болгаш көрүкчүлеринге төөгүлүг көргүзүгнү, Сүт-Хөл дугайында ыры-шоорну бараалгатканнар.
     Хүрешти эгелээри-биле 128 аныяк мөгелер девип үнүп кээрге, сүрлүг-ле чорду. Кайызын ол дээр! Кым бо удаада шүглүп болурун көрүкчүлер аразында чугаалажы берди. Кара Алаңгы, Арат Монгуш, Ахмет Чаймаа дээш, өске-даа аныякмөгелерниң аттарын адап, кайы аныяк мөге шүглүп боорун догааштырып турдулар.
    Тываның Чаан мөгези Андрей Хертектиң шаңналы дээш хүрештиң хүндүлүг аалчызы, Моолдуң Чаан мөгези Дамиран Бумбаяр аалдап келген. Ооң төрээн чурту Убса-Нур аймактың Тес сумузу. Тыва хүрештиң сайзыраарынга, тыва мөгелерниң моол мөгелер-биле ачыр-дачыр тутчуп турар апарганында Бумбаярның үлүг-хуузу улуг. Моолдуң Шонхор школазынга тыва оолдарны хүрештиң арга-мергежилинге ол өөредип, шыырак мөгелер кылдыр белеткеп каан башкызы. Өөреникчилериниң бирээзи Андрей Хертектиң чедиишкиннеринге өөрүп, чоргаарланып чоруурун чон мурнунга чугаалааш, мөге кижиниң тонун өөреникчизинге белекке берип, кедирип каан. Бодунуң база бир өөреникчизи Начын Монгушка содак-шудакты белекке берип, Андрей ышкаш Чаан мөге атты чедип алырын Бумбаяр күзээн. Хүндүлүг аалчы моол мөгеге тыва мөгелерниң, оларның ада-иелериниң, төрелдериниң болгаш тыва хүрешке ынактарның талазындан тулган тыва мөгелерни белеткээни болгаш тыва хүрештиң сайзыралынга киирип чоруур үлүү дээш өөрүп четтиргениниң сөстери-даа хөй, тудускан белек-селек-даа эңдерик болган.
   128 аныяк мөгелерниң аразындан 8 мөге шүглүп үнүп кээрге, кайы мөге шүглүрүнүң дугайында көрүкчүлерниң аразында догааштырыглар маргышче шилчип, мөгелерниң хүрежири дүшкүүрлүг апарган. Шүглүп болур мөгелерниң санынга кирип, көрүкчүлерниң дылындан дүшпейн турган Чөөн-Хемчик кожууннуң мөгези Күзетчи Куулар кемдээшкин алгаш, тиилеттирген деп санаттырарга, ооң талалакчыларынга дыка-ла хомуданчыг болган. Ам канчаар, хүреш дээрге, хүреш-ле болгай.
    Шыырактарның шыырактары дөрт мөге девип үнүп кээрге, шүглүр болгаш үжүүр хунаажыр мөге кайызы боор ирги деп, көрүкчүлерниң аразында маргылдаа изиг-изиг апарган. Кара Алаңгыны Найдан Ооржак, Начын Монгушту Ай-Чүрек Ховалыг октааш, шүглүр дээш хүрежир эргени чаалап алганнар.
     Шүглүр дээш хүрежир мөгелер билдине бээрге, Чаан мөге Андрей Хертектиң шүүлген мөгеге шаңналын Тываның Улустуң хөөмейжизи Конгар-оол Ондар чарлап үндүрүптү — шүген мөгеге бүрүн дериг-херекселдиг кара аътты шаңналга бээр. «Карала ээзин манап, даштын девиржип тур» — деп, чарлакчы мөгелерни-даа, оларның талалакчыларын-даа улам «изиглендире каапты».
    Конгар-оол Ондарның аныяк тыва мөгелерниң хүрежин кончуг солун чарлап эрттиргенин аңгы онзалап демдеглеп каары черле артык эвес. Ооң солун, хөглүг, чамдыкта баштак тайылбыры хүреш маргылдаазын улам каастап турду.
    Чаан мөге Андрей Хертектиң шаңналы дээш хүрешке чүгле шүглүр дээш Ай-Чүрек Ховалыг биле Найдан Ооржак кап-шак сегиржип алган. Бо маргылдаага күштүглерниң күштүглери хартыганың капшагайы, эзирниң шүүргедели-биле ачыр-дачыр тутчуп турганнар. Найдан Ооржак онаан ажырып, шүглүп үнген. Ай-Чүрек Ховалыг үжүүрлешкен.
   Чаан мөге Андрей Хертектиң шаңналы даштын девиржип турар Караланы көөр дээш көрүкчүлер даштыгаар сөктүп үнүп кааннар. Андрей Хертек Караланың дынын шүүлген мөгеге тутсуп, Найдан Ооржакты аъткарыптарга, чон тарап чоруткан.

Шаңгыр-оол Монгуш.

Виталий Шайфулинниң чуруу