Тываның Баштыңы регионда социал-экономиктиг байдал дугайында Президентиге илеткээн

  В.Путин: Шолбан Валерьевич, республика чылды канчаар доосканыл, үнүп келген чылда чүнү манап турар силер?

  Ш.Кара-оол: Хүндүлүг Владимир Владимирович, ужуражылгаже чалалга дээш четтирдим. 2015 чылда чамдык нарын чүүлдер турзажок, чаңгыс чер чурттугларымның күш-ажылының ачызында социал-экономиктиг хөгжүлдениң кол көргүзүглерин хевээр арттырып шыдаанывысты илеткейн. 

 Тодаргай эки, бурунгаар базымнар дугайында чугаалап болур мен. 2015 чылда республиканың ниити продукциязы 3 млрд. рубльге көвүдеп, ол 49 млрд. рубль четкен. 2015 чылдың түңнелдери-биле, үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи 108 хуу болуп, Сибирь регионнарының шылгараңгай үш санынче кирген.

 Владимир Владимирович, Силерниң деткимчеңер ачызында, республиканың инвестиция сонуургалын херек кырында улгаттырар арга тывылган. Бо хүнде республиканың инвестиция картазында чеди саң-хөө-экономика бөлүктери кирген. 2015 чылда даг-үлетпүр комбинадын ажыглалга дужааган соонда, ол ажылдап эгелээн. Эрткен чылын 680 муң тонна полиметаллды болбаазыраткан. Совет үе соонда, бир дугаар 1 миллион ажыг тонна кокстуг хөмүр-дашты казып тыпкан, «ЕвразХолдинг» компания бодунуң металлургия заводтарынга дээш ол хөмүр-дашты алган. Ында чаңгыс чер чурттугларывыс ажылда тургустунганы, биске улуг чоргаарал. 2300 кижиниң 80 хире хуузу Тываның чурттакчылары. Бүдүрүлге ажыл-чорудуунда ажылчыннарның 60-дан эвээш эвес хуузу Тываның чурттакчылары болур ужурлуг деп, инвесторлар-биле ажык-чарлыы-биле дугурушкан бис. Ындыг хевирлиг чылды төндүрген бис. 

 Владимир Владимирович, сайгарлыкчы чорукту деткиир талазы-биле силерниң эгелекчи саналыңар бар. Ону бүрүнү-биле ажыгладывыс: федералдыг хоойлуларны, биче база ортумак бизнести деткиир, патент ажылының талазы-биле программаларны ажыл-чорудулганың 60 ажыг хевиринде нептередип, мурнады хөгжүдер территорияларга ийиден үш чылда үндүрүглер чиигелдезин киирген. 

 Даг-үлетпүр бүдүрүлгезинге үндүрүг чиигелдезин бээр дугуржулгавыстан ойнаашкынныг болуп, ол акша-хөреңгини орук тудуунче угландырдывыс. Үндүрүг чиигелдезинден кирген акша-хөреңгиниң 80 хуузу орук тудуунче кирген. Ол чүл дээрге, чаа ажылчын олуттар, инфраструктураның экижээни-дир. 

 2014 чылга деңнээрге, чурттакчы чоннуң боттуг орулгазы кызырылган. Чүге дизе, хереглел барааннарының өртээниң индекизи өскен, а кижилерниң боттуг орулгазы болур шалың төлевири бичии саадаанын миннир апаар. 

  Республикада «Бир суур – бир бүдүрүлге» төлевилелди үш дугаар чыл боттандырып турар бис, бо чылын хөй ажы-төлдүг чаңгыс чер чурттугларывысты деткиирин планнадывыс. 370 өг-бүлеге боос инектерни аңгылап бээривиске, аныяктарывыс кажаа-хорааны тутчур болган. Бир социал төлевилеливис ол. 

 Ийиги төлевилеливисти мал ажыл-агыйын деткииринче угландырдывыс. Көдээ суурларда аныяк өг-бүлелерни деткээн «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилел боттанып эгелээн. Сонуургалдыг структуралар – муниципалдыг база регион-даа эрге-чагыргазы, аныяктар болгаш хөй-ниити шимчээшкиннери, аныяк өг-бүлени деткиириниң тодаргай хүрээлелин тургузуптарга, 200 баш хойну садып бээривиске, ажыл-иш эгелээр. Чер-черлерде хөй-ниитиниң идепкейи көдүрлүп, деткимчени кым алырын чон боттары тодарадып турар.

 Чылдың түңнелдери-биле алгаш көөрге, республикада 10 муң ажыг сайгарлыкчылар бүрүткеткен, 2014 чылга деңнээрге 7 хуу хөй. 

 2020 чылга чедир Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң дугайында Россияның Чазааның айтыышкынынга атты салганы – биске чугула документ. Ында Тываның инфраструктуразының шупту чидиг талаларын айыткан. Ол дээрге демир-орук, республика-биле аргыжылга (транспорт) айтырыглары-дыр. Силерниң деткиишкиниңер-биле, Кызыл аэропортунуң ужудуп-хондурар шөлүн эде чаартып эгелээн. М-54 федералдыг оруктуң угланыышкынын өскерткен. Ындыг болзажок, оларның чамдыызы билдингир чылдагааннар ужун соңгаарлаттынып эгелээни, харааданчыг. 

 Россияның Президентизи Владимир Путин ол айтырыгларны кичээнгейлиг көөрүн саналдаан.