Чурттакчы бүрүзү киржир

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң айыткалы езугаар республикада, кожууннарда, сумуларда 2014 чылда юбилейлерге уткуштур база чоннуң моон-даа соңгаар амыдырал байдалдарын экижидери-биле ажыл-чорудулганы идепкейжи чорудуп эгелээн. Yре-түңнелдиг үүле-херек чаңгыс хүнде аайлажып, бүде бербес. Чүге дээрге чидиг айтырыглар, бергедээшкиннер туруп кээр. Ынчангаш чурттакчы чондан, оларны удуртуп-башкарып турар кижилерден дыка хөй чүүлдер хамааржыр. 100 чыл байырлалдарынга дүүштүр хемчеглерниң чорудуу республиканың найысылалы Кызыл хоорайның чоогунда Каа-Хем суурда кандыг деңнелде эртип турарының дугайында апрель 21 — Тус чер бот-башкарылгазының хүнүнүң бүдүүзүнде суурнуң чагырыкчызы Юрий Юрьевич Ананьин-биле чугаалаштывыс.

— Юрий Юрьевич, баштай суурнуң дугайында кыска таныштырып көрүңерем.

— Каа-Хем суурда амгы үеде албан езугаар 16037 кижи чурттап турар. Чурттакчы чоннуң саны-биле Кызыл хоорайның соонда ийи дугаар улуг муниципалдыг тургузуг болур. Суур Кызылдың ЧЭТ албан чериниң, куш фабриказының, балык заводунуң, Каа-Хемниң хөмүр-даш уургайының сайзырап эгелээниниң уржуундан 1978 чылда тургустунган. Ол — республиканың эң аныяк суурларының бирээзи. Ниити хөгжүлдезиниң дугайында чугаалаар болза, чидиг айтырыглар дыка хөй: энергия хандырылгазы, чер участоктарының хуваалдазы, орук септелгези, кудумчу чырыдылгазы дээш, оон-даа өске. Оларны шиитпирлээриниң аргаларын дилеп тывары — суурнуң чагырга чериниң хүн бүрүде ажыл-чорудулгазында бирги черни ээлеп турар. Аңаа чергелештир 2014 чылдың улуг байырлалдары база чоокшулаан. Бистиң суурувус республиканың найысылалы-биле кожалажып чыдар болганда, юбилейлиг хемчеглерниң чамдыызы маңаа эртер. 2014 чылга чедир 7 муң кижи кире бээр спорт комплекизиниң тудуу чүгле Тывада эвес, а бүгү Сибирь регионунда улуг болуушкун дээрзин утпаалыңар. Ындыг эки, ажыктыг белек суурнуң чурттакчыларының сеткил-хөөнүн көдүрүп, хей-аъдын бедидер. Ынчангаш ол үеге чедир суурувустуң овур-хевири чаарттынып, чаагайжыдылга ажылы кижи бүрүзүнүң киржилгези-биле, шыңгыы деңнелге чоруур ужурлуг.

— Байырлалдарга хамаарыштыр Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң «100 чылче базымнар» деп тускай төлевилелинге доктаап, ол талазы-биле ажыл-херээңер дугайында чугаалап бээр силер бе?

— Ийе, суурнуң хүн бүрүде чидиг айтырыгларындан аңгыда, 2014 чылдың юбилейлеринге уткуй хемчеглерни күүседип эгелей берген бис. Бир дугаарында «Тыва — арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» деп республика чергелиг мөөрейге дүүштүр чагырга чери боттарының дүрүмнерин ажылдап кылгаш, херек кырында боттандырып эгелээн. Маңаа суурнуң чурттакчы бүрүзүн база албан черлерин шуптузун хаара тудары — кол сорулга. Ол ышкаш депутаттарның аразында девискээр аайы-биле мөөрей чарлаттынган. Кайы-бир депутаттың харыылап турар девискээринде байдалды өөренип көргеш, ооң ажыл-чорудулгазының шынарының дугайында билип ап, тодаргай түңнелдерни үндүрүп болур бис. Амгы үеде «Эң эки кудумчу», «Эң эки бажың девискээри», «Эң эки подъезд», «Тергиин дизайн», «Тергиин албан чери», «Эң эки хөй аал чурттаар бажың» деп конкурстарны чарлаан. Маңаа ногаанчыдылга, чаагайжыдылга, арыг-силиг, корум-чурум, идепкейжи чорук көргүзүглеринче улуг кичээнгейни салыры өскелерге үлегер-чижек болуру чугула. База бир кол чүүл — ажылды чүгле эгелеп каары эвес, а ооң түңнелдерин быжыглап, келир үеге арттырары.

«Тыва XX чүс чылдың эгезинде: өскерлиишкиннерниң салгыны». Бо төлевилел кончуг ужур-уткалыг болгаш солун. Ону канчаар күүседириниң талазы-биле изиг-изиг чугаалажыышкыннар турган. Суурда ийи библиотеканың болгаш клубтуң ажылдакчылары төлевилелдерни ажылдап кылгаш, оларны боттандырып эгелээн. Ооң сорулгалары: өзүп орар салгалдарның төрээн черинге, ооң төөгүзүнге ынакшылын, сонуургалын, хумагалыг чоруун улам хөгжүдүп быжыктырары, шинчилел болгаш дилеп тывар ажылдарга хандыкшылын деткиири, чурттакчы чоннуң чогаадыкчы ажыл-ижин хандырары. Мөөрейниң ажылы бир төөгүлүг чүүлдү чүгле дилеп тып база ону делгеп салып турары-биле кызыгаарлаттынмайн, а онзагай эт-херексел-биле холбаалыг чүүлдерни, болуушкуннарны тодарадып бижииринге идиг болур. Чижээлээрге, шаандагы илиир дижик. Ол илиирни кымның ажыглап чораанын, ооң-биле кандыг билдингир кижилерниң хевин базып турганын чүге шинчилеп болбас деп.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилели Каа-Хем суурнуң чурттакчыларынга эң кол болгаш сонуурганчыг. Төлевилелдиң киржикчилери – сайгарлыкчылар, суурнуң чурттакчылары-биле ужуражып, санал-оналдарны кичээнгейлиг дыңнап турар. Кандыг-даа сайгарлыкчы чоруктуң хереглекчилери турар болгай, ынчангаш маңаа чоннуң үнү чугула. Калбак ужуражылгаларның түңнелинде амдыызында үш төлевилел тергиидээн: чуртталга-коммунал ажыл-агыйының хандырылгазының албан чери, кидистен кудустар бүдүрүлгези база демирден таптаан кылыглар бүдүрүлгези. Ам-даа төлевилелдер чагыглары кирер, оларны бирден-бирээ чокка сайгарып, суурнуң чурттакчыларынга, хөгжүлдезинге ажыктыын шилип, херек кырынга боттандырарынга боттуг дуза чедирерин кызыдар бис.

— Айыткалга хамаарыштыр билдингир-дир, Юрий Юрьевич. Чугаавыстың үезинде суурда шиитпирлээр ужурлуг чидиг айтырыгларның хөйүн, оларны чайладыры-биле хемчеглер, планнар ажылдап кылдынып турарын билдим. Түңнелдерни үе көргүзе бээр боор. Чогум амы-хууда бодалыңар-биле келир үеде Каа-Хем суур кандыг апаарыл?

— Чоннуң база Тыва Республиканың Чазааның ачы-дузазы-биле Каа-Хем суур хөгжүлдезин ыяап чедип алыр. Чурттакчы чоннуң саны 40 муң чедир көвүдээр. Чаа чиңгине план езугаар амгы үениң негелделеринге дүүшкен чараш оран-савалар туттунар: школа, уруглар сады, хөй аал чурттаар бажыңнар, улуг ногаан аллея турар. Куш фабриказы, чылыдылга комбинады ажылдап эгелээр, ажылчын олуттар немежир. Каа-хемчилер аас-кежиктиг, ажыл-агыйлыг, чаңгыс аай демниг болуп, суурнуң улам сайзыраарынга идепкейжи киржип чоруур апаар.

— Ындыг-ла болзун деп деткип, айтырыгларга харыылап бергениңер дээш четтирдим.

Тайылбыр:
  Россияның муниципалдыг тургузугларының улуг каттыжыышкыннарының саналы-биле 2012 чылдың июнь 10-да РФ-тиң Президентизиниң айтыышкыны езугаар Россияга тус черниң бот-башкарылга хүнүн чыл санында апрель 21-де байырлаар. Тус черниң бот-башкарылгазының дугайында Россияның хоойлужудулгазының хөгжүлдезинге хамаарыштыр Екатерина II императрицаның 1785 чылдың апрель 21-де «Хоорайларга эрге тывыскан бижиктер» бадылаан хүнүнге үндезилеп, күрүне байырлалының ай, хүнүн шилээн. Айтыышкында бижип турары-биле алырга, «чаа байырлал хүнүн тус черниң бот-башкарылга институдунуң ужур-утказын база ооң салдарын бедидип, демократтыг чорукту болгаш хамааты ниитилелди улам сайзырадыр сорулгалыг тургускан».
    Амгы үеде Тыва Республикада 126 муниципалдыг тургузуглар бар, оларның иштинде хоорай округтары — 2, он чеди кожууннарда 4 хоорай болгаш 120 суур чурттакчылыг черлер санаттынып турар.

Азияна ТАУ чугаалашкан.
Чурукту хууда архивтен алган.

"Шын " солун № 46 2013 чылдың апрель 18, четверг.