Тываның Баштыңы: экономиктиг чаа байдалдарда коррупцияны илередириниң болгаш болдурбазының дээштиг хевирлери херек

Иштики херектер сайыды Александр Лобанов илеткелинде сөөлгү тос чылдарда регионда кем-херек үүлгедиишкини эвээжеп турарын демдеглээн. Ылаңгыя аар кемниг херектер - өлүрүүшкүннер, кадыкка аар хора чедирери, күштээшкиннер саны кызырылган. Ындыг болзажок, оор чорук, хөй-ниити черинге үүлгедиглер, эзирик байдалда база назы четпээннерниң киржилгези-биле кем-херек үүлгедиишкиннериниң саны өскен. 

 Албан-хүлээлгезин чогумчалыг күүседип турары дээш, шагдаа ажылдакчыларынга өөрүп четтиргенин Шолбан Кара-оол илергейлээн болгаш кем-херек үүлгедиишкининге удур демиселге чаа-чаа аргаларны ажыглаарын амгы үе негеп турар дээрзин демдеглээн. «Илеткелде сан-чурагай бүрүзүн чылдың түңнелдерин сайгарып тура, эде көөр дээрзинге бүзүрээр мен. Бөгүн экономиктиг, саң-хөө, социал көңгүс өске байдалдарда чурттап турар бис. Кижилерниң бот-орулгазы эвээжээн, ынчангаш херекке туралыг кижилер бажын ковайтып, өске социал бөлүктү тургузуп эгелээн» - деп, Тываның Баштыңы демдеглээн.

 Кол сорулга — кем-херек үүлгедикчилериниң бөлүглежип алыр чоруун болдурбазы деп, Чазак Даргазы санап турар. «Берге үелер чүгле шынчы болгаш дыңнангыр кижилерде эгелээн эвес, а оорларны база кризис оюп эртпээн. Ынчангаш чоннуң казназын оорлаары-биле кара херектеринче эрге-чагырга органнарының аңгы-аңгы деңнелдеринде чаа кижилерни эвилелдээри-биле, чуну-даа канчаарынга беленнер». 

 Эрге-чагыргаже душкан-на, харын-даа үүлгедикчилерниң аайынга кирип болур кижилерниң кирер чоруун болдурбазы, коррупцияны илередириниң болгаш чайладырының чогуур аргаларын тывары, эрге-хоойлу камгалакчыларының кичээнгей салыр ужурлуг черлерин тодарадыры кол айтырыг ол. 

 «2015 чылда республиканың кожууннары - Бай-Тайганың, Эрзинниң, Тес-Хемниң чагырыкчылары солушканын билир силер. Тус черлерде авторитеттиг бис дээр кижилер чаа соңгутканнарга базыышкынны кылып, оруундан чайладыксап турары чадавас. Ынчангаш ол кожууннар полицияның онза контролюнга турар ужурлуг» - деп, Шолбан Кара-оол санап турар. 

 Полицияның ажылының база бир угланыышкыны – өнчү-хөреңгиге хамаарыштыр херек үүлгедир чоруктар-биле демисел. Ооң деңнелин 2015 чылдагы албан-езузунуң статистиказы 8 хуу өскен деп айыткан. Улустуң чединмес чоруун чиигедир дээш, республиканың Чазаа бүгү хемчеглерни ап турар. Ол дээрге хамыктың мурнунда көдээ чонну болгаш көдээ ажыл-агыйны деткиири-дир. 

 «Аграр секторнуң акшаландырыышкынын 12 катап улгаттырдывыс. 2016 чылда амыдыралдың берге байдалында таварышкан кижилерни деткиир талазы-биле элээн каш төлевилелдерниң боттанылгазы эгелээн. Чижээ, «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилел-дир. Аныяктарның 200 баш хойну садып алырынга чиигелделиг чээлини бээр. Ийи чыл эрткенде, өстүрүп, көвүдеткен малының чамдыызын өске өг-бүлеге дамчыдып чоруп каар. Шак-ла ындыг схема-биле «Чемгерикчи инек малым» деп социал төлевилел ажылдаар. Бо төлевилелде инекти хөй ажы-төлдүг, доктаамал орулга чок, чединмес өг-бүлелерге бээр» - деп, Ш. Кара-оол каксы таныштырган. 

 Бир эвес малчыннарның кол дайзыны мал оорлаар чорукту соксатпас болза, бо күжениишкиннер хилис баар. ИХЯ-ның медээзи-биле алырга, 2014 чылга деңнээрге 26,6 хуу хөй, азы 2015 чылда 819 мал оору демдеглеттинген. Мал оору Тес-Хем кожуунда – 154,8 хуу, Барыын-Хемчикте – 80,6 хуу, Тандыда – 60,4 хуу, Чеди-Хөлде – 46,7 хуу, Бии-Хемде – 28,8 хуу, Чөөн-Хемчикте – 18,1 хуу, Кызыл кожуунда – 14,4 хуу көвүдээн. 

 «Бир эвес малчыннарның кол дайзыны - мал оорун соксатпас болза, бо төлевилел хилис баар. Республиканың чурттакчыларынга эң-не херек бо эгелээшкинниң төнчү түңнели дээш харыысалганың үлүү силерге база онаажыр. Төлевилелдиң айыыл чок чоруун хандырарынга идепкейлиг болуруңарны кыйгырдым. Силерниң профессионал арга-дуржулгаңар ажыл-чорудулганың эге чадазында дыка херек. Чижээ, силер-биле харылзаа турар кылдыр, малчын турлагларны каяа тудары эптигил дээрзин сүмелеп болур силер» - деп ол сагындырган. 

 «Боттары, шынчы күш-ажылы-биле ажылдап алыр дээн кижилерге деткимчени көргүзээлиңер. Ол дээрге бюджеттиң шупту ажылдакчыларын, оларның аразында поицейжилерни база тудуп турар кижилер-дир дээрзин утпаңар. Чүгле ол дээш безин оларга идепкейлиг дузалажыылыңар» - деп, полицейжилерге чагаан.

 Катап база кем-херек үүлгедир чорук-биле демиселди Тываның Баштыңы эрге-хоойлу камгалаар органнарның база бир чугула угланыышкыны деп санаан. Ол дээш харыысалга бүрүнү-биле полицейжилерге онаажыр, чүге дээрге кем-херек үүлгедикчилери оларның кичээнгейинге доктаамал турар ужурлуг. 

 Бо сорулганың күүселдезиниң нарынын барымдаалааш, республиканың эрге-чагыргалары ИХЯ-га дуза чедирерин оралдажып турар. Ындыг дузаның бирээзи - көдээ черлерге Адалар чөвүлелдерин тургускан. Ооң бир кол угланыышкыны – бичии оолдарга, аныяктарга олуруп чораан кижилер эвес, а башкыларның алдар-адын көдүрер дээш, школаларже эр башкыларны эгидип эгелээн. Кем-херек үүлгедикчилериниң салдарында школалар алзып турар апарган деп чаңгыс эвес удаа чугаалаан мен. Хоругдалда чаңгыс чер чурттугларынга дуза чыып эгелээн дээр. Херек кырында акша чыып турар кижилер боттарының хереглелинге, хөглээшкининге дээш ону чыып турар. Ооң кадында назы четпээннерни база кемниг үүлгедиглерже элзедип турары-дыр. 

 Ол ниитилежилгеге удур кортук эвес, быжыг туруштуг эр кижилер туржур апаар. Ынчангаш суурларда эң-не хүндүткелдиг кижилерни - сумунуң баштыңын, Адалар чөвүлелиниң удуртукчузун, школа директорун, ооң оралакчыларын ол ажылче эвилелдээр. Полицейжилер ол активке даяныр болгаш ооң-биле кады хөделир болза, ажыктыг болур дээрзин, Шолбан Кара-оол дыңнаткан. Оруктарга айыыл чок чоруктуң дүвүренчиг айтырыын республика Баштыңы база катап сагындырган. 

 «2015 чылда 120 кижини оруктарга чидирдивис, 720 кижи кемдээшкин алган. Орук озал-ондааның саны барык 30 хуу өскен. Бо чүнү көргүзүп турарыл дээрге, КАИ-ниң стационар пос­туларын дүжүрген соонда, орук полициязы ажылын эде тургузуп шыдавааны-дыр. Хайгааралды быдаргайы-биле чорударга эки түңнел бербейн турар, эзирик кижилер саны оруктарда эвээжевээн. Ындыг болганда, федералдыг албан чериниң стационар постуларын тургузарынга хамаарыштыр туружу кандыг-даа болза, бо ажылды боттарывыс уламчылаар ужурлуг бис, чүге дээрге эзирик чолаачыларның болгаш Тываже араганы чажыды-биле киир сөөртүп турар кижилерниң буруузу-биле оруктарда чүс-чүзү-биле өлүп турар чаңгыс чер-чурттугларывыстың амы-тынындан харааданчыг чүве бис­те чок» – деп, ол медеглээн.