ТЫВАНЫҢ БАШТЫҢЫ: «БАЗА КАТАП КҮШТҮГ БОЛУР АРГАНЫ БИР ДЕМНИИВИС БЕРИП ТУРАР»

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чоннуң чаңгыс деминиң хүнүнүң бүдүүзүнде күрүне шаңналдарын тывыскан. Шаңнал тыпсырының езулалы Тываның Чазааның бажыңынга байырлыг байдалга болуп эрткен. 

 Шолбан Кара-оол чыылганнарга изиг байырны чедирген. 

 — Байырлыг езулалдың хүндүлүг киржикчилери! Коллегалар! Эш-өөр! Силерге чүректиң ханызындан байыр чедирип тур мен! Бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыска күрүне шаңналдарын тыпсыры-биле бо залда база катап чыглып келдивис! Шаңнал тыпсырының езулалын чугула күрүне байырлалы-биле капсырлаштырган. Бөгүн ону Чоннуң чаңгыс деминиң хүнүнүң бүдүүзүнде организастаан. Кел чыдар байырлал-биле силерниң шуптуңарга сеткилим ханызындан байыр чедирип тур мен! 

 Чоннуң чаңгыс деми кайы-даа үеде эң кол национал идея болуп келген. Ол дээрге бистиң эрткен болгаш келир үевисти харылзаштырып турар үндезин-дир. Россияның хөй националдыг бүгү чонунуң Төрээн чуртунуң чаагай чоруу болгаш чечектелиишкини дээш сырый каттыжыыш­кыны күрүнениң хамаарышпас чоруун, культура-төөгү салгалын болгаш делегей цивилизациязын камгалап ап келгениниң хөй-хөй үлегер-чижектери бар. Оларның биске эң чоок болгаш билдингир чижээ — Ада-чурттуң Улуг дайыны, бистиң чуртувустуң бо чылын демдеглээни Тиилелгениң 70 чылы. Бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың улуг салыышкын киирген Тиилелгези, тыва чоннуң дайынчы болгаш күш-ажылчы маадырлыг чоруу-дур.

  Бистиң улуг чуртувуска төөгүлүг сактыышкын чугула ужур-дузалыг. Амгы үеде тыптып келген фашисчи болгаш националисчи янзы-бүрү агымнарны, терроризмни база катап тиилээр болгаш күштүг болур арганы биске бээр эң кол быра — сырый демнежилге.

 Бодунуң ада-чуртунуң чаагай чоруу дээш каттыжып шыдаар арга бистиң чонувуска амгы үеде эң чугула. Россияның экономиказынче кижи көрбээн ыйыдыышкыннар болуп турар. Ада-чурт экономиказының өзүлдезиниң темпизин кудуладырынга энергия чедирикчилериниң өртээниң өзүп турары идиг болуп турар. 

 Ынчалза-даа бергелерге торлуп чаңчыкпаан бис. Оларны бисте бар иштики курлавырларны мөөңнээр, кандыг-даа шаптараазыннарны кады ажып эртер арга деп санап турар бис. Бистиң күжүвүс чаңгыс демивисте, Төрээн чурттуң чаагай чоруу дээш ажылдап билиривисте, эргежок чугула апарганда, ону октуг-боолуг камгалап шыдаарывыста. Террорисчи хамчык Евразияда партнерларывыстың кызыгаарын ажып келбезин дээш, Россияның ужудукчулары Сирияда ынчаар кылып турар. 

 Чуртта амыдыралдың бөдүүн эвези билдингир. Ындыг үеде безин регионнарга федералдыг бюджеттиң дузазы кызырылбайн турар, харын-даа чамдык чүүлдер талазы-биле көзүлдүр өскен. 

 Күрүне чаңгыс-даа социал хүлээлгеден ойталаваан. Ону эки билир болгаш үнелээр ужурлуг бис. Ол сагыш салыышкынга бодувустуң иштики күжениишкиннеривисти улгаттырып тургаш харыылаар херек. Түңнелдерни чедип ап билири чугула. Салдынган рубль бүрүзүн дээштиг ажыглаар. Чугула айтырыгларны шиитпирлээр, түр үениң экономиктиг бергелеринге таварышканнарга дузалаар. Ол дуза адрестиг болур ужурлуг, чамдык таварылгаларда бодунга ажыл тып алырынга деткимче болур ужурлуг. Чазын «социал картошка», үрезинни, ногаалар өзүмнерин үлеп турарывысты көрээли. Дыка хөй кижи багай эвес дүжүттү алган, өг-бүлезинге четчир болган, садарынга безин арткан. Шак ынчаар аъш-чем бараанын дашкаартан киир сөөртүр чорукту чидирер херек. Ынчалза-даа оон бүрүнү-биле ойталаары амдыызында болдунмас. Бодувустуң негелде-хереглелдеривисти 65,5 хуу хандырып турар бис. 

 Чурт ийи дугаар чыл санкциялар көрүп келди. Оларны кииргенинде эки чүүлдер база бар дээрзин амыдырал көргүскен. Ол дээрге иштики рынокта хосталган черлерни ээлээри-дир. Тус чер бараанының бүдүрүкчүлеринге ол эки чүүл-дүр. 

 Тус черниң бараан бүдүрүкчүлерин деткип эгелээн бис дээрзин чугаалаар апаар, санкцияларга харыы ол болган. 2011 чылды Тус черниң бараан бүдүрүкчүзүнүң чылы кылдыр чарладывыс. 2013 чылда «Чаңгыс суур—чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели эгелээн. Ол чүгле тус черниң бараан бүдүрүкчүлеринге деткимче эвес, кризиске удур ниити-национал хемчеглерге база идиг болган. Суур бүрүзүнге кол продукция бүдүрүлгезин деткип турар бис. Ол тус черниң чаңчылчаан ажыл-агыйынга даяныр ужурлуг. Ынчангаш бүдүрүлгеже хөй кижилерни хаара тудар. А бүдүрген продукция чүгле суурнуң чурттакчыларынга эвес, оон дашкаар, республикага, Россияның өске регионнарынга херек болурун чедип алыр. 

 Ырак суур Эйлиг-Хемге шаг-төөгүден бээр ангор өшкүлер өстүрүп келген. Ол угланыышкынны амгы үеде деткип турар бис. Ангор дүгүн кыргааш, оон продукция бүдүрер бригадаларны тургузар деп шиитпирлээн бис. Оренбургтуң чүң аржыылдарынга чижилгени тургузар аржыылдарны аргыыр бодалдыг бис. Чоп болбас деп?! 

 Даглыг чер Мөңгүн-Тайга болгаш сураглыг тыва сарлыктар. Россияда ол чүгле Тывада бар. Сарлык сүдү – арыг экологтуг продукт. Сургакчылап чорааш москвачы бир инвестор-биле ужурашкан мен. Сарлык сүдүнден саваң бүдүреин сонуургап турар – ындыг чүүлдү база кылып болур! Дуза көргүзеринге белен мен. Үлегерлиг сарлык ажыл-агыйын чоорту тургузар бис. Тывада экологтуг арыг, чараш боорда шынарлыг продукция бар деп чүвени бүгү делегейге көргүзер херек. «Тыва – улусчу чаңчылдарның чурту», «Тывага бүдүрген» деп ылгавыр демдектер азы брендилер регион экономиказының активи, иштики рынокта бистиң продукциявысты бурунгаарладырының езулуг шимчедикчизи болур ужурлуг. Бөгүн, бюджет инвестициязы кызыгаарлаашкынныг байдалда, бирги ээлчегде бизнестиң ачызында экономиктиг өзүлдениң точкаларын тургузры чүден артык чугула. Күрүнениң талазындан бизнести деткиири – колдуунда инфраструктура шиитпиреринге эккээр. Ооң-биле холбаштыр силерниң кичэээнгейиңерни бо чылын чедип алганывыс чамдык чугула болуушкуннарже углндырар бодай-дыр мен. 

 Россияның Чазаа М-54 федералдыг орукту Хандагайты (Россия) — Боршоо (Моол) хыналда пунктузунче үнер кылдыр шилчидериниң дугайында шиитпирни хүлээп алган. Ооң бистиң республикага ужур-дузазының дугайында чугаалаан мен. Чуртта берге байдал үезинде ындыг шиитпирни чедип алыры биске улуг чедиишкин-дир. 

 Ол угланыышкында кол чүүл — каайлы пунктузун хөй талалыг чурумга ажылдаар кылдыр организастаары. Өске чурттарның хамаатыларынга ол пунктуну дамчыштыр боттарының бараанын болгаш ачы-дузазын эрттирер арганы тургузар. Чоокта чаа Роскызыгаарның удуртукчузу Константин Бусыгин-биле ужураштым. Тыва Азияже үнер оруктуң аксы болур дээрзи-биле ол чөпшээрешкен. Ол чүгле бистиң сонуургалывыста эвес. Аңаа бизнес-тургузуглар база Сибирьниң бүгү мурнуу чүгү сонуургалдыг. Кыдатка Россияның Президентизиниң барганының соонда азия рыноктарынче немелде үнүүшкүннүң чугулазы база хөйталалыг кады ажылдажылга болгаш эштежилге дугайында дугуржулгалар пакедин шиитпирлээри тургустунуп келген. Экономикада ниитизи-биле нарын байдалдар база амгы каайлы пунктуларында кызыгаарлаашкыннар турза-даа, чүгле 2014 чылда Тываның даштыкы бараан саарылгазы 2013 чылда 692 муң доллар болганынга бодаарга, 15 катап көвүдеп, 11 млн. доллар четкен. 

 Бистиң республика талазы-биле инфраструктурлуг өске шиитпир күрүнениң кичээнгейинде арткан. Ол дээрге чаа электри станциязының тудуу-дур. Ол төлевилелди уламчылаары-биле «ажыл-агый эштежилгези хевирлиг «Тываэнергоинвест» тускай организацияны тургускан. Компанияның ажылынга Даштыкы экономиктиг банкының тургузуунда салбыры — «Төлевир акшаландырыышкынының федералдыг төвү» ААН, «Свеко Союз Инжииринг» ХАН үлүүн киирер. Тываның эрге-ажыын «Инвестицияларны хаара тудар болгаш камгалаар талазы-биле агентилел» камгалаар. Кады эштежилге техниктиг-экономика үндезинин ажылдап кылып, ЧЭС-тиң төлевилел документациязын белеткеп, инвесторларны дилеп база хаара тудар апаар. Кады эштежилге киржикчилериниң аразында ат салган дугуржулга езугаар, ажылдап кылган төлевилелдерни әқ», чылың төнчүзүнге чедир республиканың чазаанга киирер ужурлуг. Туруштуг инвесторлар-биле ажылдаарынга 24 айны берген. 

 Бо залда аңгы-аңгы мергежилдиң кижилериниң чыглып келгенин барымдаалааш, бо хүнде эң чугула болуп турар айтырыгларга доктаап көрейн. Дүжүт ажаалдазының болгаш мал чеминиң белеткелиниң үези доозулган. Бо чылын база бойдус көдээ ишчилерниң шыдамыын шылгаан. Каңдаашкын болуп, оът-сиген багай үнген. Тос айларның дургузунда көдээ ажыл-агый продукциязының бүдүрүлгезиниң деңнели эрткен чылдаазынга деңнээрге, 2,5 хуу кудулаан. Мал чеминиң белеткелинде байдал нарын. А кыш берге болур деп турар. Муниципалдыг курлавыр фондуларынга 652 тонна сигенни белеткээн. Бөдүүн чемнер фондузу 852 тонна белеткеттинген. Республиканың Чазаа курлавыр фондузундан 1250 тонна тараа фуражын садып алыры-биле 8 млн. рубльди тускайлаан. Кыштаглаашкынны чогумчалыг эрттиреринге байдалдар шак ынчаар тургустунган.

 Ниитизи-биле эрткен тос айларда республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң көргүзүглери багай эвес. Чижээ, үлетпүр продукциязының индекизи 8,2 хуу, чүък сөөртүлгези — 1,5 катап, пассажир аргыштырылгазы—7,1 хуу, харылзаа ачы-дузазының хемчээли — 5,6 хуу өскен. Төлевирлиг ачы-дузаның база үүрмек садыглаашкынның эргилдезиниң хемчээли эрткен чылдың деңнелинде барык хевээр арткан, пунктуда 1 хуу өзүлделиг. 

 Чуртталга тудуунуң талазы-биле Сибирьде мурнакчы үш регионнуң санында кирип турар бис. 2015 чылдың тос айларының дургузунда республикага чуртталга бажыңнарын, эрткен чылдаазы-биле деңнээрге, 25,9 хуу хөйнү дужааган. Тудуг талазы-биле ортумак российжи деңнелинден дөрт катап, ортумак сибиржи көргүзүгден 1,3 катап хөйнү дужааган. Республика чаа чуртталга тудуунуң өзүлдезиниң темпизи-биле СФО-да Иркутск биле Новосибирск областарның соонда. 

 Чуртталга тудуунга бедик темпилерни 2008 чылдан бээр салбайн келген бис. Алды чыл дургузунда республикага 400 муң ажыг дөрбелчин метр чуртталга шөлүн туткан. 2015 чылдың арткан айларында ол көргүзүг харын-даа немежир: республикада бо үеде хөй квартиралыг 10 бажыңның тудуу чоруп турар, оларның дөртү бо чоокку үеде дужааттынар. Оон аңгыда хуу чурталга бажыңнарын тудар талазы-биле мурнуку черде бис. Россияда ниитизи-биле ол көргүзүг 46,2 хуу болза, Тывада хуу чурттлага тудуу 90 хуудан хөй. Бергедээшкиннер чүгле түр үении дээрзинге чаңгыс чер чурттугларым бүзүрелдиг, күрүне деткимчени көргүзеринге бүзүрелдиг. Чижээлээрге, чиигелделиг тудуг ыяжын калбаа-биле ажыглап турарлар. Чиигелделиг программа-биле дөрт чылдың дургузунда 1465 бажың туттунган. Тываның Арга-арыг талазы-биле күрүне комитединиң медээзи-биле алырга, 2015 чылда 1100 өг-бүле чиигелделиг тудуг ыяжын ажыглаан. 

 Чуртта-даа, республикада-даа чамдык көргүзүглер кудулаан. Чоннуң боттуг орулгазы 9 айларның дургузунда 5,4 хуу кудулаан. Ажыл төлевириниң талазы-биле ниити өре октябрь 1-ниң байдалы-биле 19 млн. рубль чедип, 2015 чылдың январь 1-ниинге деңнээрге 21,8 хуу өскен. Берге үени чурт-биле кады чурттап эртип турар бис. Ынчалза-даа байдалдар ындыг коргунчуг эвес. 

 Республикада тудуглар уламчылап турар, келир үеге бүзүрелдиивис ол. Тос айның дургузунда 14 километр хемчээлдиг Кызыл – Каа-Хем суур аразында оюп чоруур орук туттунган. Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайда күш-культура-кадыкшылга комплекизин база стадионну, Таңды кожууннуң Бай-Хаак суурда спортчу төптү, Спутник микрорайонунда 280 олуттуг уруглар садын, Каа-Хем суурда футбол шөлүн ажыглалче киирген. Кызыл хоорайда камгалал чалдарны эде кылырының кол ажылдары, Кызыл кожууннуң Сукпак суурда «Колосок» база Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайда «Чечена» уруглар садтарының капитал септелгелери, Барыын-Хемчик кожууннуң Шекпээр суурда «Сайзанак» база Каа-Хем кожууннуң Бүрен-Бай-Хаак «Малышок» уруглар садтарын эде тудуп дооскан. 

 Байырлыг езулалдың хүндүлүг киржикчилери! Аңгы-аңгы салгалдарның, аңгы-аңгы сөөк-язы болгаш аңгы-аңгы мергежилдиң кижилери мында чыылган. Силерни бедик харыысалга, бодуңарның ажыл-ижиңерге, бодуңарның өг-бүлеңерге, бодуңарның чонуңарга бердинген чорууңар каттыштырып турар. Шаңнаткан бүгү кижилерге ханы хүндүткелди көргүзүп, чоргаарланып, байыр чедирбишаан, чедиишкинниг ажыл-ижиңер дээш четтиргенимни илередир сорулгалыг мен. Чоннуң чаңгыс деминиң байырлалының бүдүүзүнде силерниң чедиишкиннериңерниң ужур-дузазын улам ханы медереп билип турар бис. 

 Эргим өңнүктер! Төнчүзүнде мону демдеглекседим. Бистиң республиканың хөгжүлдезинге чүгле үлүг-хууңарны кириштерген эвес, боттарыңарның ажыл-амыдыралыңарда профессионал болгаш хамааты хүлээлгеңер, өгбелерниң ужур-чаңчылдарын сагыыры, шынчы болгаш тургузукчу күш-ажылче чүткүлүңерни бадыткааныңар хүтдүткелде. Бистиң ниитилеливисте чаңгыс демниң, билчилгениң, хамааты харыысалганың бүзээлелин тургузарынга салдарны чедирип турар силер. Бөгүн күрүне шаңналдарын алган кижи бүрүзүнге сеткилим ханызындан байырны четтирдим. Ниитилелге болгаш чонга бараан болганыңар бедик үнелелге төлептиг. Чаа-чаа, чугула, чырык чаагай чедиишкиннерни күзедим! 

  КҮРҮНЕ ШАҢНАЛДАРЫ «

 Буян-Бадыргы» орденниң III чергези-биле күш-ажылдың хоочуну, филология эртемнериниң кандидады, Тыва АССР-ниң эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы Зоя Борандаевна Чадамба шаңнаткан. Ооң ажылының стажы — 41 чыл. Ындыг шаңналды Тываның гуманитарлыг болгаш социал-­экономиктиг шинчилелдер институдунуң археология болгаш этнография секторунуң эргелекчизи, төөгү эртемнериниң кандидады Монгуш Хүргүл-оолович Маңнай-оолга тывыскан. Ол эртемге 56 чыл бараан болуп келген. Тыва Республиканың «Күш-ажылчы шылгарал дээш» медалын Кызыл кожууннуң Шамбалыг суурда хуу дузалал ажыл-агыйының баштыңы Кара-Бызаа Бырлыймааевна Монгушка тывыскан. 

 Бистиң элээн хөй чаңгыс чер-чурттугларывыска Россияның болгаш Тываның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның үндезилеп тур­густунганының 100 чылынга алдар болдурган Тыва Республиканың юбилейлиг тураскаал медалын тывыскан. Оларның аразында 41 чыл стажтыг хереглел кооперациязының хоочуну Чаш-оол Кыргысович Айыр-Санаа, даш чонукчузу, «Россия Федерациязының Чурукчулар эвилели» чогаадыкчы хөй-ниити организациязының кежигүнү, Тыва ААСР-ниң алдарлыг чурукчузу, Россия Федерациязының культура болгаш уран чүүл адырында Күрүне премиязының лауреады Елизавета Байыровна Байынды, Тываның «Афганистанның хоочуннар эвилели» хөй-ниити организациязының кежигүнү, «Дайынчы интернационалист», «Эрес-дидим чоруу дээш», «Маадырлыг болгаш эрес-дидим чоруу дээш», «Шылгараңгай чоруу дээш» медальдарның эдилекчизи Ахмед Николаевич Лопсан, күш-ажылдың хоочуну, республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Улуг-Хем кожууннуң Шагаан-Арыг хоорайда уругларның немелде өөредилгезиниң башкызы, 40 чыл стажтыг Анай Түлүшевна Мохова, Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, скульптор, Россияның болгаш Тываның чурукчулар эвилелдериниң кежигүнү Александр Ондарович Ойдуп, Ветеран образования Республики Тыва Республиканың өөредилгезиниң хоочуну, Россия Федерациязының профессионал-техниктиг өөредилгезиниң тергиини, Россия Федерациязының алдарлыг башкызы Анна Мухамеджановна Потапова, Тыва Республиканың «Бүренниң психоневрологтуг бажың-интернады» күрүнениң бюджет албан чериниң директору Олег Кызыл-оолович Чаш-оол олар бар.

  Бистиң тос чаңгыс чер-чурттугларывыска аңгы-аңгы адырларга Тыва Республиканың алдарлыг аттарын тывыскан, сес кижи — хүндүлел бижиктер-биле шаңнактан, бир кижиге — Тыва Республиканың Баштыңының өөрүп четтириишкинин чарлаан.