Тывага Улусчу хөөмей академиязын тургузар дугайында ажык чугаа

Эрткен неделяда Тыва культура төвүнге «Амгы үеде хөөмейни өөренириниң болгаш башкылаарының нарын айтырыгларының дугайында» сайгарылгалыг «төгерик столду» эрттирген. Аңаа Кызыл хоорайның болгаш кожууннарның уран чүүлдүңөөредилге албан черлериниң башкылары, эртемденнер, ат-сураглыг хөөмейжилер, чогаалчылар, хөгжүмчүлер киришкен.
     Республиканың үзүктел чок өөредилге төвүнүң директору Ю.О. Ховалыгның база Мугур-Аксында уругларның уран чүүл школазының башкызы А.К. Хертектиң хөөмей башкылаашкынында нарын айтырыгларга хамаарышкан илеткелдерин база улусчу мастер Алдар Дамдынның «Тывага Улусчу хөөмей академиязын тургузар дугайында» илеткелин дыңнаан соонда санал-оналдарны дыңнаан.
    «Төгерик столдуң» ажылынга ТР-ниң культура сайыды В.О. Донгак киришкеш, эге сөстү ап, республиканың культура албан черлериниң ажылынга хамаарыштыр каксы үнелелди берип, бот-шүгүмчүлекчи езу-биле түңнелди үндүрүп, культура ажылдакчыларын демниг ажылдаарынче кыйгырган. Ылаңгыя хөөмейге хамаарыштыр чугаалааш, ол тываларныңүнелеп четтинмес эртинези-дир дээрзин бүгү делегейге катап-катап бадыткаары чугулазын онзалап демдеглээн.
    Тыва культура төвүнүң удуртукчузу, Тываның Улустуң хөөмейжизи, Россияның алдарлыг артизи Конгар-оол Ондар саналдааш, хөөмейни 1992 чылдан бээр башкылап келгенин, ол талазы-биле тускай өөредилге программазы чок, башкылаарының методиказы-даа бижиттинмээнинден бот башкарнып, чогаадыкчы арга-биле ажылдап келгенин чугаалааш, ол бүгүнү эдер үе келгенин демдеглээн. Байдал мындыг болуп турарындан хөөмей сайзыраар тудум, чаңгыс деңнелде турупканын, ат-сураглыг хөөмейжилер кожууннар-биле харылзааны быжыктырып, ужуражылга-концерттерни эрттирип, аныяк-өскенниң хөөмейге чоргаарал, сонуургалын бедидер ажылче кичээнгейни углаарын сүмелээн. Хөөмейниң дээди школазын Тывага ажыдар айтырыгны ол долузу-биле деткээн. «Хөөмейни өөредири дээрге-ле тыва дылды, аас чогаалды, езу-чаңчылдарывысты өөренири-дир. Даштыкыдан-даа хөөмей академиязынга өөренип келген кижи болза, тыва дылды, аас чогаалды, езу-чаңчылдарывысты, Тываның төөгүзүн билген турар ужурлуг. Бо бүгүнү сонуургавас, ону өөренип албас болза, хөөмейни база ол өөренип шыдавас. Хөөмейжи сыгыт-хөөмейни ыры-кожамык-биле деңге күүседир болгай. Ынчангаш өг, аът дугайында, Тываның географтыг туружун эки билир,ооң даглар, хемнерин билир болур ужурлуг. Улустуң хөөмейжилерин, оларның допчу намдарын, оларның сыгыртып, хөөмейлээр аянын ылгап билир боор ужурлуг» деп, Коңгар-оол Борисович саналдаан.
    Тываның Улустуң чогаалчызы А.А. Даржай сөс алгаш, үстүнде айыттынган хамык ажылдарны сайыттың дужаалы чокка Тыва культура төвү шагда-ла кылып эгелей берген турар ужурлуг деп шүгүмчүлээн. Хөөмейжилеривис бүгү кичээнгейин даштыкыже угландырып, долларлар ажылдап алыры-биле кызыгаарланып турарын, а тыва кижи хөөмей-сыгыт дээш «кужурзураанын» сагындырган. 
   Тываның Улустуң хөөмейжизи Андрей Монгуш тыва аас чогаалын уруглар садтарындан эгелеп өөредири чугулазын онзалап демдеглээн. Кызылга куклалар-биле ажылдап турган Виктор Кууларның ажыл-чорудулгазын кым-даа херекке албаан, ону деткивээни улуг частырыг дээрзин айыткан. Хөөмейни башкылаарының өөредилге программазын Андрей Алдын-оолович бижип алганын ону тускай комиссияга көргүзүп, азы конкурска киириштиреринге беленин ол дыңнаткан.
   Хөгжүм херекселдери кылыр мастер Алдар Дамдын Хөөмейниң улусчу академиязын тургузарын, ону күрүнениң бюджеттиг албан чери эрге-байдалдыг болдурарын саналдавышаан, аңаа хамаарыштыр бодунуң бодалдарын үлешкен.
  Кызылдың уран чүүл колледжизинде болгаш кожууннарның уругларның уран чүүл школаларында хөөмей башкылап турар башкыларның таваржып турары бергедээшкиннерни эдип, эрге-хоойлуга өскерилгелер, немелделер киирери чугулазын саналдаан. 
   «Төгерик столдуң» түңнелинде дараазында шиитпирни хүлээп алган. Кызылдың уран чүүл колледжизи республиканыңүзүктел чок өөредилге төвү-биле кады ТР-ниң культура болгаш уран чүүл өөредилге албан черлеринге хөөмейни башкылаарының концепциязының төлевилелин ажылдап кылырын дааскан. Делегейниң«Хөөмей» эртем төвүнге «Тыва Республиканың Хөөмей академиязының» төлевилелин белеткээрин дааскан. Тыва культура төвү билиг бедидер курстарны чылдың-на организастаарын; уран чүүл колледжизинге база Р.Кенденбиль аттыг салым-чаяанныг уругларның школа-интернадының өөредилге программазынче хөөмей шактарын киирерин саналдаар.
  Дыка чугула айтырыгны «төгерик столга» сайгарган-дыр. Кара угаан-биле-даа алырга, хөөмейниң чурту Тыва болбайн канчаар. Моолдар бистиң тывалар ышкаш хөөмейлей аар эвес. Тываларның ханында сыгыт-хөөмей ышкажыл. Алтайлар, хакастар тыва хөөмейжилерни чооктан бээр өттүнүп турар апардылар ышкажыл. Даштыкылар кайыын-даа кээп хөөмейни тывалардан адап-сурап чорааш чедип кээп, өөренип турар-дыр. «Yстүү-Хүрээ» дириг хөгжүм фестивалының ачызында бүгү делегей хөөмей, сыгытты сонуургап турар апарган. «Хүн-Хүртү», «Алаш», «Чиргилчин» бөлүктериниң база «Саян» ансамблиниң ачы-хавыяазы дыка улуг болганын демдеглевес аргажок. Хөөмейниң дээди школазы Тывага турбайн каяа турар боор. Ынчангаш хөөмейжилерниң мурнунда сорулгалар улуг, шиитпирлээр айтырыглар-даа эмгежок-тур. Бо айтырыгны узамдыктырбайн дарый шиитпирлээри чугула. Хөөмейжилер улам көвүдезин дээш, Тыва хөөмей чурту деп чүвени делегейге бадыткаар дээш бүгү хемчеглерни алыр апаар. Ону бадыткаары — бурун өгбелеривистиң мурнунга улуг хүлээлгевис-тир.

Светлана Балчыр.
"Шын" солун № 42 2013 чыл