«Дорт харылзаада»: Тывада сайгарлыкчы чоруктуң хөгжүлдези

Рынок экономиказының чугула бир кезээ – сайгарлыкчы чорук азы бизнес бистиң республикада шапкын хөгжүлдеже кирген кол адыр. Тываның Экономика яамызының берген медээзи-биле алырга, республикада 11878 сайгарлыкчылар бар. Ол дээрге 140 хире — биче хевирниң, 1315 биче болгаш 20 хире ортумак бүдүрүлгелер база 10403 хууда сайгарлыкчылар-дыр.
   Сайгарлыкчы чоруктуң хууда, коллективтиг бүдүрүлгелер, хааглыг, ажык акционерлиг ниитилелдер, кызыгаарлаттынган харыысалгалыг, ажыл-агый эштежилгези дээш, оон-даа өске хевирлери бүрүткеттинген. Сайгарлыкчылар өөредилге, медицина, социал дуза, көдээ ажыл-агый, тудуг, харылзаа, аъш-чем болбаазырадылгазы, чиик үлетпүрде, полиграфияда, юридиктиг тала-биле, очулгада дээш, дыка хөй адырларда ачы-дузазын чедирип турар. Ынчангаш сайгарлыкчы ажыл-чорудулгага хамаарышкан чугааны чорудары-биле Сайгарлыкчы чорукту сайзырадыр талазы-биле департаментиниң инновация ажыл-чорудулга килдизиниң начальниги Х.Б.Бадарчыны, Сайгарлыкчыны деткиир фондунуң директорунуң оралакчызы А-М.А.Ховалыгны, Хереглекчилерниң эргелерин камгалаар федералдыг албанның кол эксперти Ю.Ч.Ооржакты, ол-ла албанның санитарлыг айтырыглар талазы-биле башкарыкчы специализи Н.В.Ондарны «Тыва болгаш сайгарлыкчы чорук» деп дорт харылзааже чалаан бис. 

Виктория Саин, Кызыл хоорай: 
— Экии! Солуннуң дорт харылзааларны эрттирип эгелээни номчукчуларга дыка эки чаа эгелээшкин деп үнелеп тур мен. Келген аалчылардан мындыг айтырыгга харыыны билип алыксап тур мен. Школа назы четпээннерниң уруглар садтарында аъш-чемниң санитарлыг нормаларга дүгжүп турарын хынап турар бе? 

Ненила Ондар:
— Республикада хереглекчилерниң эрге-ажыын камгалап, чаштарның чаагай чоруун хайгаараары-биле өөредилге адырынга хамааржыр бүгү албан черлеринде – уруглар садтарында, школаларда, ортумак тускай өөредилге черлеринде хыналдаларны албанның тускай эртемниглери чорудуп турар. График-биле чылда ийи катап албан эртер хыналдалар бар. Бир эвес хереглекчиден билдириишкин кирер болза, ону ээлчег чокка хынаарывыс албан. 

Саида Ховалыг, Кызыл хоорай:
— Саарлыкчылардан консерва аймаан садып алгаш, ажыдып көөрге, хуусаазы эрткен, үрели берген-даа боор? Аңаа хыналданы кайы чер чорудар ужурлугул?

Юрий Ооржак:
— «Хереглекчилерниң эргелерин камгалаар дугайында» хоойлу езугаар хыналданы бистиң хереглекчилерниң эргелерин камгалаар база кижиниң чаагай чоруунуң камгалалын хайгаараар федералдыг албанның специалистери чорудар хүлээлгелиг. Ындыг болзажок аъш-чемге хамааржыр консерва аймаан саарылгаже киирер деп турар сайгарлыкчы кижи бирги ээлчегде бараанны хүлээп ап тура, ооң бүдүрген хуусаазын, чүден кылганын, кажанга чедир, кандыг температурага шыгжаарын, орукка сөөртүрүнүң чурумнары дээн ышкаш эң-не бөдүүн дүрүмнерни билир ужурлуг. Ол кижиниң сайгарлыкчы чоруунуң эки хөгжүлдези – хереглекчиниң бүгү негелделерин шын күүседип турарында деп болур. Силер, садып алыкчы кижи, ол үрелген, шынар чок кандыг-даа бараанны дедир эгидип азы орнап болур силер. Азы ол садыгга хамаарыштыр билдириишкинни киирип болур.

Айлаң Монгуш:
— Эрткен чылын чеже хомудал билдириишкиннер киргенил?

Юрий Ооржак:
— 2012 чылда эргелелге хереглекчилерден 1064 хомудал кирген, оларның 440-и бижимел-биле, 624-ү аас-биле. Хомудалдарның 39 хуузу садыглаашкынга, 34,4 хуузу банкыдан алган чээлиге, 10,9 хуузу коммуналдыг болгаш амыдырал хандырылга албан черлериниң ачы-дузазының шынарынга, өртек төлевирлеринге хамаарыштыр болган. Хомудалдарга үндезилээш чоруткан хыналдаларның түңнели-биле, хоойлу-дүрүмнү хажытканы дээш административтиг 124 торгаалдарны онааган. 163 негелде билдириишкинни судче киирген. Садыглаашкынга хамаарышкан бижимел хомудалдарның барык 71,2 хуузу чиг эт болгаш хереглел барааннарының шынарының талазы-биле. Оларның эң хөйү техниктиг нарын барааннарга – мобильдиг телефоннар, электрилиг бажың херекселдери, компьютерлерге хамааржыр. Ол ышкаш коммуналдыг ачы-дузаның чылыг, чырыг хандырылгазының шынары куду дээш хомудалдар кирген.

Анфиса Тюлюш, Чаа-Суур, Өвүр кожуун:
— Кызыл хоорайның төвүн де хааглыг садыг-делгелге төвүнүң (ТВЦ) мурнунда тыва аъш-чемнер, артыш садып турар сайгарлыкчыларга эптиг байдалдардан тургусса?

Юрий Ооржак:
— Кызыл хоорайның аңгы-аңгы булуңнарында садыг-саймааны чорудуп турар сайгарлыкчылар шупту хоорай чагыргазынга хамааржып турар. Yүрмек садыглаашкын чорудуп турар сайгарлыкчылар ТВЦ азы шывыглыг рыноктуң удуртулгазындан чөпшээрелди алган кижилер-дир. Оларга садыгланырынга эптиг байдалды ук чер тургузар ужурлуг.

Алдай-Мерген Ховалыг:
— «Рыноктар дугайында техниктиг регламент» деп хоойлужудулгада рыноктарга садыглаарының негелделерин делгереңгейи-биле айыткан. А көдээ ажыл-агый продукциязының үүрмек садыглаашкынын чорудуп турар садыгларга эң-не эптиг байдал бо чоокку үеде тургустунар деп бодаар мен. Ол дээрге Кызыл хоорайда Мир кудумчузунда көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлеринге тускай рыноктуң ажыттынары-дыр. 

Валентина Монгуш, Сүт-Хөл кожуун:
— Республикада хаван, дагаа, кодан азырап турар ажыл-агыйлар бар бе?

Херел Бадарчы:
— Көдээ ажыл-агыйының мал адырынга ажылдаары кызымак чорукту, быжыг турушту, эрес-кежээ ажыл-ишти негээр эң-не берге адыр. Ооң боттуг үре-түңнели, ооң продукциязындан орулганы ап эгелээри 3-4-5 чыл эрткенде, көстүп келир. Ынчангаш көдээ ажыл-агый талазы-биле сайгарлыкчы чорукту эгелеп чоруур кижилерниң ажылы эң-не үнелиг деп бодаар мен. Хаван, кодан азырап турар дузалал ажыл-агыйлары бар, олар боттарының хереглелинге өй продукцияны бүдүрүп турары-биле кызыгаарлаттынган. А бир эвес ажыл-агыйын делгемчидип, болбаазырадылгалыг бүдүрүлге хевиринче шилчиир күзелдиг кижилер бар болза, Көдээ ажыл-агый яамызынга барып, бизнес-төлевилелди киирип болур.

Сесек Хертек, Кызыл-Мажалык:
— Кызылда хааглыг рыноктуң эът болгаш эъттен кылыглар садып турар черинге баргаш, тырткан шынарлыг эътти тып алыры берге деп бодаар мен. Чүге дизе ол тырткан эъттерни көөрге, хөй кезии чаг болур. Ооң технология езугаар кылдынып турарын кымнар хынаарыл?

Херел Бадарчы:
— Шынарлыг, күрүне стандарттарынга дүгжүп турар тырткан эътти садып алыр деп бодаза, тускайжыттынган азы улуг садыглардан садып алыры күзенчиг. Чүге дизе ында технологтар ажылдап, хыналданы чорудуп турар. Бир кил тырткан эъттиң каш хуузу эът, чаг, холуксаа болуру калькуляция езугаар тускай айыттынган турар ужурлуг. Ол чөптүг эвес чүүл-биле чөпшээрешпес болзуңарза, технология карточказын негеңер база ол ышкаш садыглашкан чегиңерни база ап чаңчыгыңар. Кажан чөрүлдээлиг байдалдар тургустунуп келзе, ону бадыткаар документ херек апаарын база утпаңар.

Александр Монгуш, Сукпак суур:
— Кызыл хоорайга кээп чорааш, сүт садып алгаш чана берген мен. Ол шынар чок, ажый берген болган. Улуг садыгларга хереглекчилерниң эргезин камгалаар черниң төлээзин ажылдадып болур бе? Чок болза, «хереглекчиниң хааржакчыгажын» тургусса. Анаа хомудалдарны, санал-оналдарны-даа киирип болгай.

Юрий Ооржак: 
— Ийе, дыка шын айтырыг. Шак ындыг хевирлиг байдалдарга таварышкан хереглекчилерден билдириишкиннер хөйү-биле кирип турар. Кажан ат-сывын, чурттап турар черин тодаргайы-биле бижээн дыңнадыг кирер болза, ону ажылдакчыларывыс хыналдага албан алыр болгаш, чогуур түңнелди үндүрер. Бистиң албанның киржилгези-биле хереглекчиниң айтырыгларын шиитпирлээринге кады ажылдажылганы чорударынга чөпшээрежилгени чарып алырын кожууннар чагыргаларынче чоруткулаан. Ындыг болзажок кожууннарда болгаш чурттакчылыг черлерде тускай эртемниг специалистерниң чедишпезинден база ындыг тускайлаан ажылчын олут чогундан ол талазы-биле ажыл болдунмайн турар. А ТВЦ-ге «бүзүрел хааржакчыгажын» азарының талазы-биле сүмеңерни өөренип көөр бис. 

Женя Ондар, Чөөн-Хемчик:
— Бис хууда сайгарлыкчы чорукту ийи чыл бурунгаар эгелеп алган, шору орулгалыг ажылдап турар бис. Чазак-чагыргадан, чогуур черлерден деткимчеден ап көрзе деп бодалдыг мен. Кандыг деткимчелер барыл?

Херел Бадарчы:
— Сайгарлыкчы чорукту эгелээш, деткимче алыр деп бодаар болзуңарза, Тыва Республиканың Экономика яамызының Сайгарлыкчы чорукту сайзырадыр талазы-биле департаментиге келгеш, арга-сүмени ап болур. Деткимчениң хевирлери деткимче дуза дилээн кижиниң, юридиктиг черниң чорудуп турар ажыл-чорудулгазындан хамааржыр дээрзин билип алыры артык эвес. Бир дугаарында, эт-хөреңги, оран-сава-биле деткимчени Бизнес-инкубаторда көргүзүп турар. Ол дээрге 3 чылдың дургузунда ажылдаарынга чиигелделиг азы халас черни бээри-дир. Ийиде, арга-сүме бээриниң деткимчези. Юридиктиг, үндүрүглерге дээш делгем, тодаргай тайылбырларны эгелеп чоруур сайгарлыкчыларга бээри-дир. Yште, саң-хөө деткимчези-дир. ТР-ниң Сайгарлыкчы чорукту деткиириниң департаментизи, ТР-ниң Сайгарлыкчы чорукту деткиириниң фондузу, кожууннарда, суму чагыргаларында фондулардан саң-хөө деткимчезин субсидия хевиринге тускай комиссияның шиитпири езугаар бээри-дир. Саң-хөө деткимчезин социал сайгарлыкчы чорукту боттандырып турарларга база социал байдалы кошкак бөлүктүң хамаатыларынга бирги ээлчегде бээри-дир. Ынаар бот-иелер, инвалидтер, хоругдалдан хосталгаш, 2 чыл болган шииттирип чораан кижилер хамааржырын дыңнатса, артык эвес боор. Оон аңгыда сайгарлыкчы чорукту эгелээринге эң-не кол чүүл – чырыкка коштунары дээн ышкаш техниктиг кожуушкун ажылдарының чарыгдалын чүс хуу чедир эгидип бээри база бар. Дериг-херексел садып алырынга чээли акшаның баштайгы төлевирин дедир эгидип бээриниң талазы-биле деткимчени база ап болур. 30 хар чедир назылыг аныяктарга сайгарлыкчы чорукту эгелээринге Тываның Баштыңының грант акшаларын «ойнап» алыры-дыр. Сайгарлыкчы чорукта депшилгелиг чаартылгалар талазы-биле эртем-шинчилел ажылдарынга киржилгеге грантыны ойнап алыры-дыр. Шак ындыг хевирлиг Тыва Чазактың талазындан көргүзүп турар деткимчениң хевирлери каш аңгы. Ону Сайгарлыкчы чорукту деткиириниң департаментизинге келгеш, тодарадып, арга-сүмени ап болур.

Инна Дамба-Хуурак:
— Силерниң албан черлери чүгле саң-хөө талазы-биле деткимчени көргүзеринден аңгыда, сайгарлыкчы чорукка хамаарыштыр өөредилгелерни база эрттирер ужурлуг. Ылаңгыя эгелээр дээн азы эгелеп чоруур сайгарлыкчыларга оларның ужур-дузазы улуг. Чедимчелиг, шыырак сайгарлыкчы чорукту боттандырарынга тускай өөредилгелер (бизнес-тренингилер) салдарны чедирер деп бодаар мен. Маңаа хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?

Херел Бадарчы:
— Саң-хөө-биле дузалажыр, тайылбыр чорударындан аңгыда, организастыг ажылды база күүседип турар бис. Бо чылын май 26-да Россияның сайгарлыкчыларының хүнүнге тураскаадып, «Сайгарлыкчы чоруктуң неделязы» деп хемчегни үш дугаар эрттирер. Аңаа республиканың сайгарлыкчылары бир неделя дургузунда бот-боттары-биле ужуражып, чаңгыс черге чыглып келген хайгаарал органнарының ажылдакчыларындан тайылбырларны дыңнап болур. Сайгарлыкчыларның экономиктиг билиглерин бедидери-биле кожууннарже доктаамал сургакчылаашкыннарны кылып турар. Чижээлээрге, чаа эгелээр күзелдиг сайгарлыкчы-биле ужуражып, саң-хөө чарыгдалдарын кады санап, тодаргай чугааны чорудар. Бо тайылбыр үезинде сайгарлыкчы элээн хөй чүүлдерни угаадып алыр. 
  2013 чылдың дургузунда «Бизнес-инкубаторнуң» болгаш чогуур органнарның ажылдакчылары кожууннарга 18 девискээр семинарларын эрттирерин планнап турар. Оларның эртер чурумун удавас кожууннарже дамчыдар бис. 

Инна Дамба-Хуурак:
— Силерниң бодалыңар-биле Тывада эң шыырак үш сайгарлыкчы кымнарыл?

Херел Бадарчы:
— Тывада садып-саарар сайгарлыкчы чорук нептереңгей. Аңаа хамаарыштыр билдингир сайгарлыкчы Роберт Доржуну адап болур. Бүдүрүкчү сайгарлыкчы чорук адырында «Эдем», «Фейерверк» албан черлери көскү черни ээлеп турар-дыр. Бо бүдүрүлге черлери дыка шын орукту шилип алган. Чүге дээрге садып алыкчы соңгаар хоорайлардан каш хонук дургузунда «аян-чоруктап» келген торттуң орнунга, тус черниң чаа быжырган торттарын, аъш-чемин садып алыр болгай. Ынчангаш оларның ажыл-чорудулгазы орулгалыг болуп турар. 

Алдай-Мерген Ховалыг:
— Херел Буян-ооловичиниң сөстеринге катчыр мен. Роберт Доржу, маргыш чокка, бирги черде. «Эдем» бүдүрүлге чериниң директору Рафаил Рамазанов — база шыырак дээн сайгарлыкчы. Кызылдың хлеб комбинадының материал-техниктиг баазазын арттырып, ону эки, орулгалыг удуртуп чоруур Вера Хертекти база демдеглекседим. 

Чечен Монгуш (Бии-Хем кожуун): 
— Бии-Хем кожуунда «Сүт» деп бүдүрүлге чери сүттү садып турар. Оларга өске-даа барааннарны сүттен болбаазырадып бүдүрери-биле деткимче көргүзүп турар бе?

Херел Бадарчы:
— Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң идип үндүргени «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилел ажылдап эгелээнин билир боор силер. Ынчангаш кожуун, суур бүрүзүнде сайгарлыкчы чоруктуң төлевилелдерин өөренип көрүп турар. Оон аңгыда Көдээ ажыл-агый яамызы сүттен бараан бүдүрүлгезиниң талазы-биле идепкейжи ажылдап турар. Олардан база тодаргай тайылбырны ап болур силер. Сүт болбаазырадыр дериг-херекселди садып алырда лизинг (чээли) акша-хөреңгизиниң баштайгы төлевирин эгидеринге дузалажыр бис. Ол талазы-биле тайылбырны бистиң яамыга келгеш, ап болур. 

Азияна Тау:
— Чоннуң аай-дедир аргыжылгазын хандырып турар сайгарлыкчылар эвээш эвес. Соңгаар хоорайларда өөренип турар студентилерже азы кожууннарже посылка чоргузарга төлевирлиг болур. Төлээрин төлээр, ынчалза-даа өртектер дыка улуг, ол чажыт эвес. Мону хайгааралга тудуп, өртектерни таарыштырып болбас бе?

Юрий Ооржак:
— Сайгарлыкчы кылдыр бүрүткеткен кижи чедирип турар ачы-дузаларының дугайында медээлерни хереглекчилерниң эрге-ажыктарын камгалаар хоойлу езугаар хереглекчиге долузу-биле бээр ужурлуг. Ачы-дузаның төлевирин тургузарда аңаа хамаарышкан байдалдарны, чижээлээрге, чер аразының хемчээли, сайгарып көөрү чугула. Кайы-хамаанчок өртектер тургузары шын эвес. Бир эвес ол талазы-биле чурттакчылардан хомудал кирер болза, ону ыяап сайгарар бис.

Алдай-Мерген Ховалыг: 
— Мыя бо аразынга документи-саазын чорударга дыка улуг төлевирлиг. 150-200 чедир болур. Кайда-даа көрдүнмээн өртектерни сайгарлыкчы чолаачылар боттары тургузуп алган. Олар «Акша төлевес болзуңза, меңээ бербе» дээн чижектиг туруштуг. Мону шиитпирлээри дыка нарын, ынчалза-даа аайлаштырары чугула.

Анжела Чүргүй-оол (Тес-Хем кожуун): 
— Кызыл хоорайда «Азия» чанында хой садар черге чаңгыс-даа хойнуң, он-даа хойнуң турар чериниң өртээ 500 рубль болур-дур. Ол шын бе?

Алдай-Мерген Ховалыг:

— Ол рынокта кажаалар бар болгай. Бир кажааның өртээ 500 болза, он хойлуг кижи оларны он аңгы кажаага тургузуп, 5 муң рубльди төлевес болгай. Ында дөмей хууда сайгарлыкчы бар, ол бодунуң өртээн тургузар эргелиг. 

Андрей (Кызыл хоорай):
— Хууда уруглар сады ажыдар дээрге, чер айтырыы тургустунар-дыр. Чоокку үеде ол талазы-биле өскерлиишкиннер, чиигелделер көрдүнүп турар бе?

Ненила Ондар:
— Бо айтырыгга харыыны тус черниң администрациязынга баргаш, билип алза чөптүг боор.

Айлаң Монгуш:
— Хууда уруглар сады ажыдар күзелдиг улус силерге келир-дир бе? Оларга деткимче көргүзүп турар бе?

Херел Бадарчы:
— Ийе, ындыг сайгарлыкчылар бисте кээп турар. Оларны деткип, доктаамал дузалажып турар бис. Школа назыны четпээн уругларга сайзырал төвүн ажыдарынга бир сайгарлыкчыга дузалаштывыс. Ол төпке чаа методиканы ажыглап тургаш, уругларны кижизидер. Бистиң талавыстан чер девискээри азы оран-сава-биле хандырар талазы-биле дузалажыры болдунмас. Ынчалза-даа саң-хөө-биле деткип, дериг-херексел садып алырынга киржип болур бис.  

Азияна Тау:
—Сайгарлыкчы чорукка хамаарыштыр янзы-бүрү төлевилелдер, деткимче программалары, өөредилге хемчеглери бар деп чугаавыстан билдим. Оларның дугайында кандыг аргалар-биле чонга таныштырып турар силер?

Херел Бадарчы:
— Эрткен чылын ТывКУ-нуң экономиктиг факультединиң студентилери-биле кожууннарда улустуң сайгарлыкчы чорукту деткиириниң хемчеглерин кайы хире билириниң дугайында анкетаны эрттирген. Ооң түңнелдери-биле алырга, медээлерниң хөй кезиин телевидение, солун-сеткүүл таварыштыр билип ап турар. Оон аңгыда ТР-ниң Экономика яамызының mert.tuva.ru сайтызында «сайгарлыкчы чорук» деп кезек бар. Ында деткимче, хоой­лужудулгага хамаарышкан долу медээлерни берген. Yнүүшкүннүг сургакчылаашкыннар үезинде белеткеп каан материалдарны база үлеп турар. «Бизнес-инкубаторга», ТР-ниң Экономика яамызынга (Чазак Бажыңында ийиги каътта) күзелдиг кижилер келгеш, тайылбырларны ап болур. 

Светлана Доржу (чагаа таварыштыр): 
— Аныяк өг-бүле хуу сайгарлыкчы чорук эгелээр дээн болза, кандыг хевирлиг чээли ап болурул?

Херел Бадарчы:
— ТР-ниң Аныяктар болгаш спорт херектериниң яамызының «Сен — сайгарлыкчы сен!» деп тускай программазы ажылдап турар. Аңаа 30 хар четпээн аныяктар бизнес-төлевилелдери-биле киржип болур. Ында халаска ажыглаар аргалар бар. ТР-ниң сайгарлыкчы чорукту деткиир фондузу биче хемчээлдиг чээлилерни берип турар. Банкылар-биле деңнээрге, фондунуң чээлилериниң хуузу эвээш деп демдеглеп каайн. Кожууннарның администрацияларында сайгарлыкчы чорук деткиир фондулар ажылдап турар. Оларга база тайылбыр ап баар болза эки. 

Ай-Суу Донгак (Кызыл хоорай):
— Сайгарлыкчы кижи бизнес-планны тургузуп алгаш, силерге аппарып бээрге, ону тускай комиссия сайгарып көөр бе азы?

Херел Бадарчы:
— Чеже-даа шынарлыг, эки бизнес-төлевилел болза, ону дораан дужаары болдунмас. Чүге дээрге күрүнениң акша-хөреңгизин конкурс езугаар хуваар болгай. Конкурсту албан-езузу-биле чарлаан соонда, кандыг хевирлиг деткимче дилеп турарын барымдаалап, чагыгны хүлээр. Чагыгны киирген соонда төлевилелди боттарывыс үнелеп көргеш, үнүүшкүннүг хыналда кылыр бис. Бизнес-планның өзек утказы эки-даа болза, ону боттандырар дээн черге чеде бээрге, таарымчалыг байдалдар чок болур таварылгалар база бар. Ынчангаш тускай комиссияга үнүүшкүнүвүс дугайында илеткеп, төлевилелди камгалаар апаар бис.
   Тыва Республикага сайгарлыкчы чорукту сайзырадырының дугайында чугаалажыр болза, төнмес. Дорт харылзааның үези кызыгаарлыг болганындан аалчылар-биле чугаавыс мооң-биле адакталган. Ынчалза-даа айтырыглар ам-даа хөй, оларга тодаргай харыылар херек. Специалистерниң берген медээлери чонга ажыктыг болганынга идегеп, моон-даа соңгаар оларның-биле харылзажып, тайылбырларны ап, сайгарлыкчы чоруктуң хөгжүлдези дээш үре-түңнелдиг кады ажылдаарын номчукчуларга күзедивис. 

Айлаң Монгуш, 
Азияна Тау.
Алдын-Херел Апыкааның тырттырган чуруктары

"Шын" солуннуң номчукчулар - биле эрттиргени  "Дорт харылзаазы"