Алыры — амыр, бээри — берге

Сөөлгү үеде кижилерниң чурттаар аяны ындыг апарган бе азы чединместиң хараазындан бе, кижи бүрүзүн дыңнаарга-ла, «кредиттиг мен» дээр.  «Ажылдап-ла турар, алган шалың доозазы кредитче кирер» дээр улус-ла хөй. «Кредит чок мен» дээр улус ховар. Эртем-билиглиг дарга-бошкалардан эгелээш ажыл чоктарга чедир хуулуг чээли төлээри  «мода» апарган. 

Аңаа хамаарыштыр дараазында кижилерниң  бодалдары-биле таныштырып көрейн.

Хуулуг чээлиге хамаарыштыр Сүт-Хөл кожууннуң чагырга даргазының экономика, саң-хөө талазы-биле оралакчызы Шораана Шини-Байыр  мынчаар чугаалады:

— Хуулуг чээли бажың-балгат, машина-техника садып алырда, азы уруг-дарыг өөредип, өглеп-даа аар дээн ышкаш хөй чугула хереглелдерге таарымчалыг байдалды тургузуп турган. Чаа үнүп келген 2015 чылда доллар өртээ­ниң бадып-чоктааны-биле  хуулуг чээлини 30 ажыг хууга берип эгелээн. Чон ам-даа  хуулуг чээлини алырын оралдажып, банкыларда оочурлап турарын көргеш, алырын ап аар, оон  канчап төлеп үнерлер ирги деп бодаар-дыр мен. Ажыы-биле чугаалаарга, алыры — амыр, бээри — берге чү­ве дийин. Ооң мурнунда хуузу чүгээр турда төлээринге бергедежип турган болза, а ам улуг хууга алгаш  төлээрге, аарышкылыг-ла болур боор.

2000 чылдар үезинде чон кредит деп чүве-даа билбес турда,  бир дугаарында «хоум-кредит» тыптып келди. Ынчан чон хуулуг чээлиниң утказын-даа орта билбейн чыда, аъш-чем, идик-хеп дээш, чүнү-даа чээлиге ап турган. Хуузу эмин эрттир улуг болганындан чон дыка хилинчектенип турду. Хуулуг чээли алырының мурнунда хууда бюджедин санап, кайнаар чарыырын боданып алгаш, ылап-ла амыдыралымга чугула херек эт бе деп ылавылап алгаш, ооң соонда ону алыр болза эки. Шуут төлеп шыдавас хире болза, азы ындыг-ла кончуг чугула эвес, бичии манапкаш, садып ап болур хире эт болза, хуулуг чээлини алган ажыы чок. Улуг чидиригге таварышкаш ийик бе, азы аарыг-аржыкка алыскаш, азы  ажыл чок арткан дээш, оон-даа хөй янзы-бүрү чылдагааннарның ужун  аргажок төлеп шыдавайн барган болза, коргуп, дезип турбайн, банкыга кээп, дилегни бижип, төлеп шыдавайн барган чылдагаанын тайылбырлаар болза, банк ажылдакчылары оларның дилээн өөренип көөр аргаларын дилээр. Дилег-билдириишкин киир­­бейн барган таварылгада, бан­кылар дугуржулга езугаар суд­че бериптер эргелиг.

Алдынай Шыырап: «Эң-не чидиг айтырыг болза, улус боттарының төлеп шыдавазын биле тура-ла, хуулуг чээлини ап турары.  Ону төлээр ужурлуг деп бодавас, халас үлеп турар акша деп  бодаар­лар.  Ам бо үеде улус хуулуг чээлизин  төлеп шыдавайн баргаш база бир чээли алгаш, шыдавайн барган чээлизин дуг­лаар  апарган. Ол шуут шын эвес. +реден өреже чурттап-ла чоруурга, чуртталга-даа солун эвес болу бербейн канчаар.

Чурттаар бажың айтырыы-биле бергедеп турдувус.  +өм ээзи-биле өг-бүлевистиң саң-хөөзүн санап алгаш, ол хире акшаны төлептер-дир бис дээш, ипотека алгаш, бажыңга чединдивис. Хуу­луг чээлини шын ажыглаар болза эки, а бир эвес бодамча чокка алыр болза, кижи улам чединмес апаар-дыр ийин. Күрүнениң аныяк­тарга көрүп кааны тускай чиигелделиг программаларының ачызында  чээливис удавас төнер. Ол бодал-биле өрени төлээрге безин  сагышка эки, өөрүнчүг-дүр».

Хуулуг чээлиге хамаарыштыр үстүнде бижээним улустуң бодалдары-биле таныжып көрдүвүс. Шынап-ла, ону канчаар ажыг­лаары кижиниң бодундан хамааржыр.

Бодум хуумда, чаа-ла кредит «модазы» эгелеп турда, ооң-биле холбажып, амыр-дыжым чидирип, хилинчээм көрген кижи мен. Ам кредитке муңчулуп, муңгараан улусту көргеш, кээргээр-дир мен.  Кредитче дүлнү берген улуска       үнер орукту, бичии-даа бол, айтыптар, а ам алыр деп турар улус­ка кичээндириг болзун  деп иде­гээш, бижидим.  

Чамдык улус «Акша дээрге шупту-ла  бар каржы бактың үнер дөзү» дээр, а шынында акша экиге-даа, бакка-даа бараан бооп  болур. Акша боду багай эвес, а акшага ынак чорук кончуг багай.  Чамдык улус   акша-ла  бар  болза, чуртталгадан өөрүшкүнү алыр деп санаар, а  шынында  акшаның хөйүнден, эвээжинден эвес, а акшаны шын, угаанныг чарып билиринден кижиниң өөрүшкүзү хамааржыр. Ынчан кижи амыр-чыргалдыг, дыштыг  болур. Кандыг-даа материалдыг байдалга тургаш, өөрүп билири – чуртталгада эң үнелиг чүүлдерниң бирээзи-дир. «Бай-байлак көвү-дээн тудум, ооң ажыын көөр улус көвүдеп турар. Байлактың ээзин­ге, ону чүгле көөрден башка, ажык-дузазы чүл? Эвээшти-даа чиген болза, хөйнү-даа чиген болза, ажылчынның уйгузу тамчыктыг, а байның тодуг-догаазы ооң бодун­га уйгу-дыш бербес» деп бир  кижиниң бижип  каанын номчааш, ол-даа кончуг чөптүг-дүр деп чүүлдүгзүндүм.

Хуулуг  чээлини бодал чокка аптарының чылдагааннары: бирээ­де, байый бээр боор мен дээш, ийиде, чанында кады-кожаларының бир-ле чүве садып алганын көрүп кааш, адааргай бергеш: «Мен чоонган деп мен, кижи бо чү­­веден дорайтаан бе» дээш, үште,  бодунда бар акшазын шын чарып билбезинде, дөртте,  ажыл кылбас, чалгаазында, беште, акшага эмин эрттир хандыкшылында. Бо бүгүнү ажыы-биле  мелегей чорук деп чугаалаар-дыр ийин.

Хуулуг чээлини  төлеп күш четпейн барган таварылгада ооң багай салдары: бирээде, сагыш-сеткилдиң амыр-дыжын чидириптер, ийиде,  өг-бүлеге аас-дыл, чөрүлдээ, хөй хуу төлээнинден че­динмес чорук улам күштелир, оон үнер арга тыппайн баргаш, кедерезе,  амы-тынынга четтинген таварылгалар бар.

 Мээң билирим бир аныяк уруг улуг хуулуг чээли алгаш, ону ууп чадааш, арагалап чоруп тургаш, сөөлүнде барып, амы-тынынга боду четтинди.  Ийи чаш ажы-төлү­нүң келир үезин безин бодаар харыы чок кылдыр сагыш-сеткилдиң аарыынга алзыпканы ол.

Бир эвес сорулга чокка хуулуг чээли алыр болза, кеземче херээн­ге онаашкаш, хомут азы дөңгү кедип алган кижиге дөмей болур. А бир эвес бир-ле улуг сорулгалыг, бюджедин шын санап алгаш, хуулуг чээли алыр болза, ол кижи амыдыралында чедиишкиннерлиг болур.

Хуулуг чээли деп кончуг «дузактың» четкизинче кирбес дээр болза, бодунуң хире-шаа-биле чурттап, ажылдап алган акшазы-биле амыдырап  чорааны-ла дээ­ре. А бир эвес бай-шыырак болуксаза, «ажыл кижини каастаар» деп тыва улустуң үлегер домаан сактып, хуулуг чээли эвес, а ажыл кижини каастаар деп чүвени утпас болза эки.

Айдың Ондар.

«Шын» солун.