05.02.2015
Сөөлгү үеде кижилерниң чурттаар аяны ындыг апарган бе азы чединместиң хараазындан бе, кижи бүрүзүн дыңнаарга-ла, «кредиттиг мен» дээр. «Ажылдап-ла турар, алган шалың доозазы кредитче кирер» дээр улус-ла хөй. «Кредит чок мен» дээр улус ховар. Эртем-билиглиг дарга-бошкалардан эгелээш ажыл чоктарга чедир хуулуг чээли төлээри «мода» апарган.
Аңаа хамаарыштыр дараазында кижилерниң бодалдары-биле таныштырып көрейн.
Хуулуг чээлиге хамаарыштыр Сүт-Хөл кожууннуң чагырга даргазының экономика, саң-хөө талазы-биле оралакчызы Шораана Шини-Байыр мынчаар чугаалады:
— Хуулуг чээли бажың-балгат, машина-техника садып алырда, азы уруг-дарыг өөредип, өглеп-даа аар дээн ышкаш хөй чугула хереглелдерге таарымчалыг байдалды тургузуп турган. Чаа үнүп келген 2015 чылда доллар өртээниң бадып-чоктааны-биле хуулуг чээлини 30 ажыг хууга берип эгелээн. Чон ам-даа хуулуг чээлини алырын оралдажып, банкыларда оочурлап турарын көргеш, алырын ап аар, оон канчап төлеп үнерлер ирги деп бодаар-дыр мен. Ажыы-биле чугаалаарга, алыры — амыр, бээри — берге чүве дийин. Ооң мурнунда хуузу чүгээр турда төлээринге бергедежип турган болза, а ам улуг хууга алгаш төлээрге, аарышкылыг-ла болур боор.
2000 чылдар үезинде чон кредит деп чүве-даа билбес турда, бир дугаарында «хоум-кредит» тыптып келди. Ынчан чон хуулуг чээлиниң утказын-даа орта билбейн чыда, аъш-чем, идик-хеп дээш, чүнү-даа чээлиге ап турган. Хуузу эмин эрттир улуг болганындан чон дыка хилинчектенип турду. Хуулуг чээли алырының мурнунда хууда бюджедин санап, кайнаар чарыырын боданып алгаш, ылап-ла амыдыралымга чугула херек эт бе деп ылавылап алгаш, ооң соонда ону алыр болза эки. Шуут төлеп шыдавас хире болза, азы ындыг-ла кончуг чугула эвес, бичии манапкаш, садып ап болур хире эт болза, хуулуг чээлини алган ажыы чок. Улуг чидиригге таварышкаш ийик бе, азы аарыг-аржыкка алыскаш, азы ажыл чок арткан дээш, оон-даа хөй янзы-бүрү чылдагааннарның ужун аргажок төлеп шыдавайн барган болза, коргуп, дезип турбайн, банкыга кээп, дилегни бижип, төлеп шыдавайн барган чылдагаанын тайылбырлаар болза, банк ажылдакчылары оларның дилээн өөренип көөр аргаларын дилээр. Дилег-билдириишкин киирбейн барган таварылгада, банкылар дугуржулга езугаар судче бериптер эргелиг.
Алдынай Шыырап: «Эң-не чидиг айтырыг болза, улус боттарының төлеп шыдавазын биле тура-ла, хуулуг чээлини ап турары. Ону төлээр ужурлуг деп бодавас, халас үлеп турар акша деп бодаарлар. Ам бо үеде улус хуулуг чээлизин төлеп шыдавайн баргаш база бир чээли алгаш, шыдавайн барган чээлизин дуглаар апарган. Ол шуут шын эвес. +реден өреже чурттап-ла чоруурга, чуртталга-даа солун эвес болу бербейн канчаар.
Чурттаар бажың айтырыы-биле бергедеп турдувус. +өм ээзи-биле өг-бүлевистиң саң-хөөзүн санап алгаш, ол хире акшаны төлептер-дир бис дээш, ипотека алгаш, бажыңга чединдивис. Хуулуг чээлини шын ажыглаар болза эки, а бир эвес бодамча чокка алыр болза, кижи улам чединмес апаар-дыр ийин. Күрүнениң аныяктарга көрүп кааны тускай чиигелделиг программаларының ачызында чээливис удавас төнер. Ол бодал-биле өрени төлээрге безин сагышка эки, өөрүнчүг-дүр».
Хуулуг чээлиге хамаарыштыр үстүнде бижээним улустуң бодалдары-биле таныжып көрдүвүс. Шынап-ла, ону канчаар ажыглаары кижиниң бодундан хамааржыр.
Бодум хуумда, чаа-ла кредит «модазы» эгелеп турда, ооң-биле холбажып, амыр-дыжым чидирип, хилинчээм көрген кижи мен. Ам кредитке муңчулуп, муңгараан улусту көргеш, кээргээр-дир мен. Кредитче дүлнү берген улуска үнер орукту, бичии-даа бол, айтыптар, а ам алыр деп турар улуска кичээндириг болзун деп идегээш, бижидим.
Чамдык улус «Акша дээрге шупту-ла бар каржы бактың үнер дөзү» дээр, а шынында акша экиге-даа, бакка-даа бараан бооп болур. Акша боду багай эвес, а акшага ынак чорук кончуг багай. Чамдык улус акша-ла бар болза, чуртталгадан өөрүшкүнү алыр деп санаар, а шынында акшаның хөйүнден, эвээжинден эвес, а акшаны шын, угаанныг чарып билиринден кижиниң өөрүшкүзү хамааржыр. Ынчан кижи амыр-чыргалдыг, дыштыг болур. Кандыг-даа материалдыг байдалга тургаш, өөрүп билири – чуртталгада эң үнелиг чүүлдерниң бирээзи-дир. «Бай-байлак көвү-дээн тудум, ооң ажыын көөр улус көвүдеп турар. Байлактың ээзинге, ону чүгле көөрден башка, ажык-дузазы чүл? Эвээшти-даа чиген болза, хөйнү-даа чиген болза, ажылчынның уйгузу тамчыктыг, а байның тодуг-догаазы ооң бодунга уйгу-дыш бербес» деп бир кижиниң бижип каанын номчааш, ол-даа кончуг чөптүг-дүр деп чүүлдүгзүндүм.
Хуулуг чээлини бодал чокка аптарының чылдагааннары: бирээде, байый бээр боор мен дээш, ийиде, чанында кады-кожаларының бир-ле чүве садып алганын көрүп кааш, адааргай бергеш: «Мен чоонган деп мен, кижи бо чүведен дорайтаан бе» дээш, үште, бодунда бар акшазын шын чарып билбезинде, дөртте, ажыл кылбас, чалгаазында, беште, акшага эмин эрттир хандыкшылында. Бо бүгүнү ажыы-биле мелегей чорук деп чугаалаар-дыр ийин.
Хуулуг чээлини төлеп күш четпейн барган таварылгада ооң багай салдары: бирээде, сагыш-сеткилдиң амыр-дыжын чидириптер, ийиде, өг-бүлеге аас-дыл, чөрүлдээ, хөй хуу төлээнинден чединмес чорук улам күштелир, оон үнер арга тыппайн баргаш, кедерезе, амы-тынынга четтинген таварылгалар бар.
Мээң билирим бир аныяк уруг улуг хуулуг чээли алгаш, ону ууп чадааш, арагалап чоруп тургаш, сөөлүнде барып, амы-тынынга боду четтинди. Ийи чаш ажы-төлүнүң келир үезин безин бодаар харыы чок кылдыр сагыш-сеткилдиң аарыынга алзыпканы ол.
Бир эвес сорулга чокка хуулуг чээли алыр болза, кеземче херээнге онаашкаш, хомут азы дөңгү кедип алган кижиге дөмей болур. А бир эвес бир-ле улуг сорулгалыг, бюджедин шын санап алгаш, хуулуг чээли алыр болза, ол кижи амыдыралында чедиишкиннерлиг болур.
Хуулуг чээли деп кончуг «дузактың» четкизинче кирбес дээр болза, бодунуң хире-шаа-биле чурттап, ажылдап алган акшазы-биле амыдырап чорааны-ла дээре. А бир эвес бай-шыырак болуксаза, «ажыл кижини каастаар» деп тыва улустуң үлегер домаан сактып, хуулуг чээли эвес, а ажыл кижини каастаар деп чүвени утпас болза эки.
Айдың Ондар.
«Шын» солун.