«Демниг сааскан теве тудуп чиир»

2013 чылдың май айда Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүл­­ге» деп губернатор төлевилелин боттандырып эгелээр дугайында чарлаан.

Төлевилелдиң сорулгазы, ону боттандырарының аргаларын чонга тайылбыр­лаар талазы-биле улуг ажылды массалыг информация чепсектеринге чоруткан. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүл­­­­ге» деп губернатор төлеви­лелинге ажыл-агыйжы сеткил-хөөннүг, эрес-кежээ кижилер дораан-на идегеп, аңаа киржи берген. Чамдык кижилер боттарының хууда ажыл-херээн эге­лээринге, ажыл-агыйлыг кижилер оларны алгыдып алырынга губернатор төлевилели дузалыг болган. Төлевилелди колдуунда республика бюджединден акшаландырган. Акшаландырыышкынга «Көдээ ажыл-агый рыногун хөгжүдери болгаш көдээ ажыл-агый продукциязының чиг эт болгаш аъш-чем рыногун өйлээри», «Күш-ажыл рыногунда байдалды чогумчудары», «Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту хөгжүдери» тускай сорулгалыг республика чергелиг программаларның акша-төгериин база «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелинче хаара туткан. Ол чүүл дөмей-ле рес­публика бюджединден үнүп турар акша-төгерикти үүрмектевейн, чаңгыс аай ажыг­лаар арганы берген. /с­­­түн­­­­­­де    адаан төлевилелдерниң күсели-биле 83 миллион рубль хире акшаны 2013 чылда   «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүл­­­­ге»   деп губернатор төлевилелиниң уг-шии-биле боттандырган элээн хөй санныг төлевилелдерни акшаландырарынга шиңгээдип алган. Боттарының девис­кээринде төлевилелдерни боттандырарынга кожууннар база шаа-биле акша-төгериин киириштирген. Эң хөй акшаландырыышкын 2013 чылда дараа­зында кожууннарда болган. Сүт-Хөл кожуунда – 30,9 миллион рубль, Кызыл кожуун­да – 28,7 миллион рубль, Чеди-Хөл кожуунда 25,8 миллион рубль.

Моон алгаш көөрге, тыва улустуң «Демниг сааскан теве тудуп чиир» деп үлегер чугаа­зында дег, Тываның эрге-чагыргазы биле чону дем-биле, акша-хөреңгини каттыштырып тургаш, төлевилелди херек кырында боттандырып шыдаан деп бөгүн бүзү­релдии-биле чугаалап болур. Тываның чону бо төлевилелди респуб­ликаның девискээринде эң чедиишкинниг боттанып турар ажыл-херек деп бедии-биле үне­лей  берген, эрге-чагырганың   амгы  удуртукчуларын  шү­­­­гүм­­­­­­­ч­­ү­­лээр  сагыш-сеткилдиг кижилер безин «ылап-ла ындыг-дыр» деп чөпшээрежип турар. Ооң чылдагааны чүдел? Чү­ге дээрге бо төлевилелди Тываның чурттакчы чонунуң шаг-шаандан бээр кылып келген ажыл-ижинге, амыдырал-чуртталгазынга үндезилээн.

Экономиктиг сорулгалардан аңгыда, чидиг социал айтырыгларны (эң ылаңгыя көдээге) шиитпирлээр арганы губернатор төлевилели берген. Төлевилелдиң деткимчезиниң ачызында чамдык кижилер боттарының ажыл-херээн ажыдып ап шыдааннар, а хууда ажыл-агыйлыг турган кижилер ону алгыдып, кылыр ажылдың хемчээлиниң улгатканы-биле холбаштыр ажыл тыппайн турган кижилерни ажылга хү­лээп ап турарлар. Ындыг сайгарлыкчылар, ажылчын туруштарны ажытканы дээш, «Күш-ажыл рыногунда байдалды чогумчудары» деп тускай сорулгалыг республика чергелиг программа дамчыштыр акша-төгерик деткимчезин ап турар.

Республика, кожуун бол­гаш суму чергелиг албан-дужаалдыг даргаларны биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту сайзырадыр талазы-биле ажылды дүргедедиринче, ажыл-агыйжы кижилерге дээштиг дузаны чедиреринче, черле ынчаш социал-экономиктиг айтырыгларже ханылаарынче, оларны тывынгыр-сагынгыр шиитпирлээринче албадапкан деп болур.

«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүл­­­ге» губернатор төле­вилелин боттандырып келгениниң түңнелинде Тывага бүдүр­­ген бараан­нар тус черниң рыногунга улам-на улуг хемчээлдиг черни ээлеп, чамдыктары өске девискээрлерниң барааннарын   тус  черниң  рыногундан   «үн­­дүр кызып» эге­лээн. Оларга «Туран» кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң, Чеди-Хөл кожуунда «Оюн» тараа­чын-фермер ажыл-агыйның бүдүрүп үндүрүп турары сүт болгаш сүттен кылган продукцияларын, «Бай-Хаак Аква» кызы­гаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң сава­лаан Тываның суун, оон кылган янзы-бүрү суксуннарны хамаарыштырып болур. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелин улаштыр сайзырадыр дээн болгай, ынчангаш тус черниң садыг рыногунга республикага бүдү­­р­­­­ген продукция аймаа ам-даа көвү­­дээри чугаажок.

 «Кол-ла чүүл – кижилерниң төлевилелге бүзүрели. Боттарынга болгаш эрге-чагыргага бүзүрел тыптып келген. Кижилерниң бүзүрелин херек кырында ажыл-херектерже шилчидер херек» — деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чугаа­лаан.

Украина биле Россияның аразында политиктиг чөрүл­­дээлер-биле холбаштыр Америка болгаш Европа эвилелиниң чурттары бистиң чуртувус­ка хамаарыштыр экономиктиг кызагдалдарны ажыглап эгелээн болгай. Россияга бүдүрүп үндүрүп болур продукция­ларны даштыкы чурттардан киир сөөртүп, чурт иштинге продукция бүдүреринче кошкак кичээн­гей салып турганы Россияның бодунга продукция (эң ылаңгыя аъш-чем аймаа) бүдү­­рер чүткүлдүг кижилерни бүгү талазы-биле деткиири амгы үе­­­де тодаргай апарган. 2015 чылдан эгелеп Россия бараан бүдүрүкчү­­лерин акша-төгерик,  эртем-техниктиг  деткимче, үндүрүглерге болгаш чээлилерге чиигелделер дээш бүгү талазы-биле деткиири чайлаш чок. Ынчангаш бар-ла деткимчени долузу-биле ажыглаа­рының,  бүдүрүлгени чаа деңнелче үндүрериниң үндезини бистиң рес­публикада «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели-дир.

Бо төлевилелди боттандырып келген үеде ооң киржикчилериниң мурнунга чаа-чаа сорулгалар төлевилелдиң алыс утка-шынарындан үнүп турар. Оларның бирээзи эът, сүт дээш, өске-даа көдээ ажыл-агый продуктуларын болбаа­зырадыры, продуктуларның шынарын баксыратпайн шыгжаары. «2015 чылда хамык күжүвүстү аграр экономиканы көдүреринче, хамыктың мурнунда, көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадырынче угландырар бис. Берге үеде чогуур туруштарны ээлеп алыр арга бисте бар» – деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң Айыткалынга демдеглээн.

Республиканың чурттакчы чонун тус черге бүдүрген аъш-чем аймаа болгаш барааннар-биле хандырарының, Тывадан дашкаар рынокка чижилгени тургузуп шыдаар продукция­ны бүдү­рериниң амгы үеде кол үндезини «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелди кластерлиг байдалга боттандырары. Ол сорулга-биле республиканың девискээринге мал согар пунктуларны, мал продукциязын болбаазырадыр цехтерни, эът, сүт дээш, өске-даа продукция шыгжаар соодукчуларны, ногаа аймааның чаа технология-биле дериттинген складтарын тудары дээш, өске-даа эргежок чугула ажылдарны кылып чорударын планнап турар.

«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүл­­­ге» губернатор төлеви­лелин боттандырып эгелээнден бээр ийи чыл эрте берди. Ооң кол чедиишкини – хөй санныг биче болгаш ортумак бүдү­­­­рүл­­гелерниң республикада тыптып келгени, ажыл-ижинге чазак-чагырга дузалап болур дээр­зинге кижилерниң бүзүрей бергени. Бүзүрел-биле кады ажыл-агыйжы чорук – күчүлүг шимчедикчи. Ынчангаш аңаа даянган «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң курлавыры ам-даа арбын. Аңаа бүзү­­рел-биле, демниг ажылдаар арга ажыл-ишчи кижилерде бар.

Шаңгыр-оол Монгуш.

“Шын” солун