27.01.2015
Бажы бедик Бай-Тайганыңбаарын дургаар мээстери, көктүг-шыктыг Көп-Сөөгү төөгүден бээр хөй малдыг ызыгуур салгаан малчыннарның алдаржаан чурту чораан, оон бээр хөй чылдар эрткен-даа болза, ооң ат-алдары ам-даа читпээн.
Көвей малды өстүрерде,
Көктүг-шыктыг Көп-Сөөгүмнү,
Арбай, чиңге чаагай үнер
Алаак, Көп-Сөөк чуртумайны
— деп, шаанда араттар чемгерикчи, азыракчы чер-чуртун, мал-маганын мактап, йөрээп ырлажып чорааннар. Амгы үе ындыг уткалыг чоннуң ырларын Көп-Сөөктүң делгемнеринде малчыннар ырлажып турарын аңаа баргаш, дыңнап болур. Бо чүл дээрге, бурунгуларывыстың, ада-өгбелеривистиң буянныг ижи — мал ажылын оларның салгакчылары, амгы үениң аныяктары төлептии-биле уламчылап турары ол-дур.
Көп-Сөөктүң чараш, байлак бойдустуг, кадар оъттуг, суг- суггаттыг делгем одарларынга төөгүден бээр ажыл-ишчи араттар хөй малды өстүрүп, амыдырап-чурттап чорааннар. Чээрби чүс чылда оларның бирээзинге Айдың-оол оглу Салчак Норбу хамааржып турган. Олут орбас, чыдын чытпас, эрес-кежээ, муң ажыг мал-маганныг аратты Көп-Сөөктүң чону Бай Норбу деп хүндү-леп адаар чораан, ынчангаш ооң ат-алдары улгаткан. Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында совет улуска, ооң маадырлыг Кызыл Шериинге материалдыг болгаш моральдыг дуза чедиреринге улуг үлүүн ол киирген. Чүс-чүс баш малын, муң-муң акшазын, эвээш эвес аъш-чемин, идик-хепти халаска белекке берген. Бөдүүн араттың дузаламчызын Совет Чазак бедии-биле үнелеп көргеш, Кызыл Сылдыс ордени-биле шаңнаан. 1943 чылда Салчак Токаның удурткан делегациязының кежигүн- нери-биле кады Тываның арат чонунуң үш дугаар мөөң белээн фронтуга Салчак Норбу чедирип чораан.
Ажыл-ишчи малчын ада-ие оолдар, кыстарын мал ажылынга ынак, эрес-кежээ салгакчылар кылдыр өстүрүп кижизиткен. Оглу Каң-оол Норбу, уруу Сандан Норбу (кайызы-даа ам бистиң аравыста чок) хөй чылдарда «Тиилелге», «Тээли» совхозтарның малчыннары чорааннар. Олар шээр малдың баш санын өстүрер, уксаазын экижидер, чаш төлүн менди доруктуруп алыр талазы-биле колдуунда чыл санында эки көргүзүглерлиг болуп келгеш, чүгле Бай-Тайганың эвес, республиканың мурнакчы малчыннарның санынга киргеннер. Каң-оол Салчаковичиге Тыва Республиканың алдарлыг малчыны деп хүндүлүг атты тывыскан, Сандан Салчаковнаны Тыва Республиканың Чазак Даргазының Хүндүлел бижии-биле шаңнаан. Бо угбашкылар ада-иези дег оолдар, кыстарын эрес-кежээ, мал ажылынга ынак кижилер кылдыр өөреткен, кижизиткен, оларның аразында мурнакчылар база бар.
Сандан Салчаковнаның уруу Светлана кырган-ачазының, кырган-авазының, ада-иезиниң соон салгап, малчыннаар күзелин илереткеш, бүгү күш-ажылчы ажыл-чорудулгазын бо буянныг херекке тураскааткан. Тыва уксаалыг хойларны, ангор өшкүлерни ол кадарып өстүрүп турар. Өгбелериниң үлегер-чижээ-биле кадарган малын чайын эки семиртип алырынче, кыжын оларның одарын, суггадын, ажаалдазын чогумчалыг чорударынче ол доктаамал сагышты салып келген. Бо тодаргай хемчеглер малдың баш санын менди камгалап алырынга, оларны хүр кыш ажырарынга дузалап турар. Тодуг-догаа хүр кыш ашкан төрээн өшкүлерниң анайлары, хойларның хураганнары боткур, кадык-шыырак болур, дүрген онча-менди доругар. Ынчангаш Светлана Салчактың малы өскен, ооң саны сөөлгү чылдарда бир муң баш ажа берген, Бай-Тайганың хөй малдыг мурнакчыларының бирээзи. Эрткен чылын Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылының байырлалын күш-ажылчы чедиишкиннерлиг уткаан малчыннарның санынга ол кирген. Чыл бүрүде эки көргүзүглерни чедип ап, эш-өөрүнге үлегер-чижээн көргүзүп чоруур Светлана Допчаевнаны Тыва Республиканың Дээди Хуралының Хүндүлел бижии-биле шаңнаан. Кожууннуң, Кызыл-Даг сумузунуң Төлээлекчилер хуралдары болгаш кожууннуң, сумунуң чагыргалары төлептиг малчынны мактап, күш-ажылчы чедиишкиннери дээш чаңгыс эвес удаа байыр чедирип, шаңнап келген.
Мал аразынга кара чажындан өскен, бүгү күш-ажылчы ажыл-чорудулгазын малды кадарарының, ажаарының, өстүрериниң буянныг херээнге тураскааткан Көп-Сөөктүң Бай Норбунуң салгакчызы кайгамчыктыг ажыл-ишчи, эрес-кежээ, ак сеткилдиг, быжыг тура-соруктуг Светлана Допчаевна Салчак 50 харлаан юбилейин демдеглээн кежээни чоокта чаа эрттирген. Аңаа ооң төлептиг амыдыралынга, хөй чылдарда бүдүр- ген ажыктыг ажыл-херээнге төрелдери, эш-өөрү, аалчылары бедик үнелелди бергеш, быжыг кадыкшылды, чедиишкиннерни йөрээген чечен-мерген сөстерин, ыры-шүлүүн юбилярга тураскааткан, суй белектерин берген. Бөдүүн малчынның ажыл-ижинге, амыдыралынга, ачы-хавыяазынга, арын-нүүрүнге тураскааткан кончуг хөглүг ыры-шоорлуг, чараш танцы-самныг, оюн-тоглаалыг солун кежээ болуп эрткен. Бөдүүн ишчи кижиниң ажыл-ижинге бедик үнелелди бергени, кежиктиг күзээшкиннери, йөрээлдери дээш кежээниң киржикчилеринге улуу-биле өөрүп четтиргенин Светлана Допчаевна илереткеш, сагыш-сеткилинден бердинген буянныг херээнге эки көргүзүглерни чедип алыр дээш кызымак ажылдаарын аазаан…
Таан-оол ХЕРТЕК.
Бай-Тайга кожуун.
Авторнуң тырттырган чуруу.
"Шын" солун