Иениң сагыш човаашкыны

Надя Рушева… Ооң дуга­йын билбес кижи бүдүн делегейде чок. А ону кандыг ие чаяап каанын база-ла улус билир. Бөдүүн тыва иениң чаңгыс кызы бүдүн деле­гейге чаш назынында ол хире алдаржый бээри ооң төрүттүнген салым-чаяанында, ону өстүрүп-кижизидип каан ада-иезинде.

Ажыкмаа Наталья Дойдал­овна… бо атты тыва кижи бүрүзү чоргаарал-биле адап чоруур. Мен 1983 чылдың күзүнүнге чедир-ле база ол атты дыңнааш, баштайгы тыва балериналарның бирээзи, салым-чаяанныг чурукчу уруг Надя Рушеваның авазы деп билир чораан мен. А кажан Москвага Наталья Дойдаловна-биле чоок таныжып, эдержип эгелээш, ол чүг- ле ховар талантылыг болурундан аңгыда, эң онзагай, буянныг кижилерниң бирээзи деп биле берген мен.

83-86 чылдарда аспирантурага өөренип тургаш, төрээн ием дег апарган Наталья Дойдаловнаның сагыш човаашкынын көрүп келбээн болзумза, меңээ база дыка-ла берге турган боор. Дыштаныр хүннерде, чамдыкта хүн-хүнү-биле-даа, ооң чанынга турарынга ынак турган мен. Ооң оожум чугаазындан, чаптанчыг каткызындан чер-черинде кижиниң сеткили эригип, чымчап келир. Соок хүннерде өрээ­лимге олурумда, «аңаа доңуп олурбайн, ном-дептериң ап алгаш, маңаа бижиттинип, аштанып-чемненип ал» деп телефоннап кээр. Мен ооң ачызы-биле өске черге тодуг-догаа өөренип, аспирантурамны чедиишкинниг доозуп алган мен деп бодап чоруур мен. Маңаа ада-иемниң, башкыларымның улуг үлүү бар болбайн аан. Ынчалза-даа На­талья Дойдал­овнаның буяны, бүгү талазы-биле сагыш чо­ваашкыны меңээ дыка улуг дуза болган. Авам безин Наталья Дойдаловнаны «мээң уруумнуң Москвада авазы» дээр кижи.

Хоорай черге үр чуртта­ваан, амыдыралды чедир сайгарып билбес уругга Наталья Дойдаловнаның амыдыралчы арга-сүмези, чагыы, амданныг аъш-чеми, деткимчези дыка улуг дөмек болуп чораанын ам бодап чоруур-дур мен. Акша-көпееэм төне бээрге, «менден ап ал, өске улустан чегдинме» деп үргүлчү чугаалаар, херек болза, чүү-хөөнү-даа садып бээр турган.

Наталья Дойдаловна эр кижиниң эң ынак, эргим кадайы бооп, ынакшылга бүргеткен чурттап чораанын Николай Константиновичиниң дугайында ооң чугааларындан билип алган мен.

Николай Константинович кадайын аңгы-аңгы байдалдарга кайы хире ынакшыл-биле чуруп чораанын көргеш, кижи чүгле магадаар, кыс кижиге чуртталгазында ол хире ынакшылга, бердинигге дужары ховар аас-кежик деп бодалга кээр чордум.

Николай Константинович­ Рушев бүгү талазы-биле дел­гем билиглиг, уран талантылыг, бүгү боду-биле уран чүүл- ге, литературага бердинген ки­жи чораан. Ооң культуразы кончуг бедик, кижизиг, арыг-силиг, хөлчок хөглүг, оюн-баштак кижи чораанын билип алган мен. Ол тыва чонга, черле Чөөн чүк улустарынга дыка ынак. Бажыңынга тывалар келирге, дыка амырап,   хүндүлээр турган. Ол чүгле чурукчу эвес, музыкага база бердинген, чараш ырлаар, пиа­нинога ойнаар турган.

Надюша бичии турда-ла аныяк өг-бүле шөлээ үезинде Москвага турбас. Москва чоо­гунуң турас­каалдыг черлерин, Санкт-Петербургтуң бүгү музей, театрларын дээш, оон-даа өске чоок-кавы черлерин эргип чоруптар. Уруунга чажындан тура чараш чүүл деп чүвени билиндирип эгелээнинден Надюша кончуг талантылыг болганы чадавас. Ооң талантызынга ада-иезиниң уран чүүлге, бүгү чараш чүвеге ынакшылы база улуг салдарлыг болганы чугаажок. Наталья Дойдаловнаның хөй санныг альбомнарының аразында 2 чурук сагыжымга бо-ла кирип келир. Эрмитажта чаңгыс ол-ла скульптура чанында 2-3 хар болгаш 14-15 хар үези Надюша. Ооң сонуургал долган угаанныг карактары. Бо ийи чурук та­йылбыр чокка-ла ооң аңаа хөй удаа кээп турганын херечилеп турар. Наталья Дойдаловнаның бажыңында амгы үениң улуг аар өртектиг эт-севи чок, чүгле номнар шкафтары, уран чүүл, культурага хамаарышкан номнар, янзы-бүрү үнелиг суй белектер, ховар дээн чуруктар.

Надяның булуңчугажында ооң эдилеп чорааны ном-дептери, карандаш, фломас­терлери, эдилелдери, ооң ынак артистериниң, чурукчуларының чуруктары. На­дюшаның эң бичиизинден тура чааскаан, ада-иези-биле, эш-өөрү-биле, башкылары-биле тырттырган чуруктары, ооң чураан чуруктары… Езулуг-ла музей-бажың. Залда Николай Константинович биле Надюшаның улгаттырган чуруктары бажыңда бүгү чүвени кадагалап турган дег. Эң чоок ийи кижизиниң чуруктарын, олар чанында чок-даа болза, долгандыр азып алгаш, хүн бүрү­де олар-биле кады боданып, чугаалажып, оларже көрүп кээ­ринге ховар дээн маадырлыг чорук, улуг сорук, күш херек деп бодаар мен. Кижи бүрүзү ынчап шыдавас. А Наталья Дойдаловна маадырлыы-биле бо бүгүнү камнап, кадагалап келген.

Надя Рушева. Надюша… Авазы уруун ынчаар адаар. Ооң дугайында хөйнү дың­наан, көрген, номчаан-даа бол­­зумза, ам-даа дыка хөй  чүүлдерни билбес ышкаш мен. Авазының чугаазындан ону бодунуң үези өске уруглардан ылгалыр чүвези чок, ойнаар-кыстарга ынак уруг турган деп билген мен. Улустуң чаңгыс чассыг уруу хирезинде, ол улуг негелде чок, акша-көпеектиң            үнезин билир, хедер аажы-чаңы чок, оожум, бүдүштүг уруг турган. «Чамдык билбес улус Надюшаны чүгле чуруттунуп-ла турар кылдыр бодаар чү­­ве-дир» — деп, авазы чугаа­лаар. Чуруттунар үези келгенде, шак-шагы-биле чуруттунуптар, чү­ге дизе На­дяның чүрээ, сеткили ону негеп кээр. Ынчалза-даа өскээр база чардыгар, өске сонуургалдары база хөй турган.

Надюшаның мындыг хо­вар чурукчу апарганынга ада-иезиниң ролю, салдары дыка улуг. Бичии уруг бүрүзү чуруттунуп эгелээр бол­гай, а ада-ие бүрүзү ону херекке албас, улам ыңай деткивес. Рушевтер уруунуң талантызынга идигни  берип,  «өзүлдениң хөрзүнүн улам чемишчиткен». Оон аңгыда Надяның бичиизинден тура ном делегейин медереп эгелээни, ном-биле өзүп келгени ооң сайзыралынга база бир рольду ойнаан. Ачазы аңаа бичии турда-ла, тоол­дарны номчуп бээрге, таалап дың­наар турганы ооң узун эвес чуртталгазының бир чырык изи апарган. Номчаан чүүлүн саазынга чуруп көргүзери аңаа чаңчыл апарган. Надяның чуруктарын авазы-биле чеже катап көрбээн, делгелгелерге белеткешпээн дээр. Кижиниң магадап ханмас чүүлү – ооң улуг, нарын чогаал­дарда овур-хевирлер, болуушкуннарны ол хевээр дамчыдып шыдааны. Ол – эң ховар талант!

Дыштаныр хүннерде бис Наталья Дойдаловна-биле Царицыно, Коломенское болгаш өске-даа черлерге бо-ла баар бис, меңээ ол черлер дугайын сактып чугаалаар турган.

Надюша авазының чурту Тывага база дыка ынак чораа­нын ооң Тыва дугайында чуруктарындан, тыва чемнерге ынаандан билип алган мен. Ол Тывага ийи катап ада-иези-биле келген. «Ак-көк хемниң кижилери» деп тыва кинону тырттырып турда, ол маңаа ада-иези-биле чоруп турган.

Тываның ховар талантылыг, эң чараш кадыннарының бирээзи Н.Д.Ажыкмаа-Рушева делегейге ховар кысты чаяап бергени – бир онзагай бо­луушкун. Январь 31-де, Надяның төрүттүнген хүнүнде, Наталья Дойдаловнаның доктаа­мал аалчылары албан чедип кээр. Чечектерни аңаа эккеп бээр. Оларның аразында На­дяның чаңгысклассчылары: Наталья Миронова – философия эртемнериниң кандидады, Наталья Маслова – МКУ-да эртем ажылдакчызы, чаңгыс бажыңга чурттап турган эжи Людмила Скороспелова, Артекке турган эжи Олег Сафралиев (Надяның «Юность» журналга үнүп турган чогаалдарының «маадыры», азербайджан оол), ол ам ВГИК доозуп алган, Мос­квада чурттап турар. Мен база-ла Наталья Дойдал­овнаның ачызы-биле Надяның ол эштерин чоок танып, билип алган мен. Ооң өөренип чораан 720 дугаар школазында музей эргелекчизи, башкылары, өөреникчилери база ол хүн На­дяның авазынга кээр. Наталья Дойдаловнаның бажыңынга ооң эштеринден аңгыда, ооң делгелгезин организас­таар дээш келген хөй-хөй эртем, культура ажылдакчыларындан көрүп алган мен.  Наталья Дойдаловнаның болгаш Николай Константиновичиниң чоок төрелдерин, Тывадан барган хөй-хөй алдарлыг культура ажылдакчыларын, чурукчуларны, чогаалчыларны аңаа танып алгылаан мен.

Наталья Дойдаловна чо­гаал­чы Олег Карламович Сагаан-оолдуң чуржузу болгаш, оларның бажыңынга чурттап турган Степан Агбаанович Сарыг-оолдуң, Леонид Борандаа­евич Чадамбаның база өске-даа Тываның сураглыг кижилериниң дугайын ол дыка чылыы-биле сактып чугаалаар. Кады танцылап чорааны эштерин, баштайгы цирк болгаш балет бөлүктерин, Владимир Базыр-оолович Оскал-оолду, композиторларны, чурукчуларны сактып чугаалап орар кижи. Мындыг онза амыдыралдыг аваның чанынга ооң ак шайын, ажын-чемин ижип, чымчак аксы-сөзүн дыңнап, ачы-дузазын көрүп келгеним —аспирант турган меңээ база ховар аас-кежик. Ооң кажан-даа улусче улуг ыыт үндүрбезин, омак-хөглүүн, кижизиин, амыдыралга бердингенин, чаныш-сыныш чогун магадаар мен. Ол меңээ бодунуң уруу дег ынак, мен дээш үргүлчү сагыш човаар, бир хүн телефоннаваан болзумза, корга бээр турган. Наталья Дойдаловнаның меңээ чүзүн-даа бүзүрээр чорааны ооң сеткилиниң бичезинде, кижизиинде деп билип чоруур мен. Ол дыка хөглүг. Чамдыкта, бир үе улус дег, хамык чү-вени чугаалажып-чугаалажып, чаа каттыржыр-даа бис. Ол — Бии-Хем, а мен Чөөн-Хемчик чурттуг болгаш, чамдык тыва сөстерни бодунуң диалектизи-биле адаарга, мен билбейн баа­рымга, дыка каттырар.

Тывадан чоруткаш-ла өг-бү-лези, төрелдери орус дылга чугаалажыр турган-даа болза, ооң тыва дылды чарт билирин магадаар мен.

Наталья Дойдаловнаның ки­жи дээш сагыш човаашкынының бир херечизин биживес аргажок. Мен оглум төрүттүнүп кээрге-ле, божуур бажыңдан ыргак-дагыр холум үжүү-биле Март 8 таварыштыр байыр чедирип, оолдуг болганым дыңнаткан мен. Кезек болганда Наталья Дойдаловнаның байыр чедирген открытказы, чагаазы-даа келген. Ында бүгү-биле сеткилинден өөрүп турарын дыңнаткаш, байыр чедиргенинден аңгыда, оглумнуң адын адап болур 50 ажыг тыва атты бижээш, чорудупкан болган. Ону «Справочник личных имен» деп номдан көргеш, узун эвес чараш тыва аттар даңзызын чорудупкан болган. Оларның аразында мындыг солун аттар барде: Тараачы, Төмүр, Шойдаң, Серен, Серекей, Арзылаң, Кушкаш-оол, Бимбии дээш, оон-даа хөй. Оларның аразында мээң адап алганым Адыгжы деп ат база бар болган. (Наталья Дойдаловнаның чагаазы оглумга ат тып алганымда келген). Оглум кыс турган болза, боданмайн-даа, Ажыкмаа деп адап алыр турган ийик мен. Ол бичии турда Москвадан мээң оглумга дээш, янзы-бүрү витаминниг чемнер, «Геркулес» кашаны, чараш идик-хепти, Англиядан безин эмискиктиг стаканны чагыдып чорудуп берип турган. Мен иштиг турумда тааржыр хөлбегер платьелерни база чеже-даа чорутканын ам бодап келгеш, кандыг кончуг буянныг, мээң авам-биле дөмей ие боор деп тейлеп чоруур мен. Наталья Дойдаловна-биле телефоннажырга-ла, «оглуң кандыг-дыр, авазының кадыы кандыг-дыр?» деп айтырар. Тө­рел-дөргүл эвес-даа болза, кижи дээш ол хире сагыш салыышкын кижи бүрүзүнге чаяат­тынмас. Мээң оглум-биле телефоннашкаш, кандыг кон­чуг тывалаар кижил дээш, аажок-ла каттырар турду. Наталья Дойдаловна чаптанчыг, чаш, чараш, талантылыг кызын оскунза-даа, кижилер дээш ол хире сагыш човап, дузалап чорууру – ооң сеткилиниң буянныы.

Тывага чедип кээп ажылдай бергеш, чүгле чаңгыс катап Москвага чедип, Наталья Дойдаловнаның хоюг үнүн дың­наар аас-кежиктиг болган мен. Орук өртээниң аарынга, акша-көпеектиң чедишпезинге Наталья Дойдаловна-биле харылзаам чүгле телефон-биле кызыгаарлаттынып калганынга иштимде хомудап чоруур мен. Ам-на узун чагаадан бижиийн деп чеже аашкындым ыйнаан.

Наталья Дойдаловна мени буруудатпас-ла боор. Четтиргенимни канчаар илередирин билбес-тир мен. Кайгамчык ава­ның чараш сеткили, ачы-буя­ны дээш ооң чараш овур-хе­виринге черге чедир мөгейип чор мен.

Клара Куулар,

филология эртемнериниң кандидады.