Чаа Чылды өске чурттарда канчаар байырлап турарыл?

Италияда Чаа чылды январь 6-да демдеглээр. Бо дүне хуулгаазын, энерел сеткилдиг Бефана фея итальяннарның бажыңнарын эргий кезиир. Ол «алдын дүлгүүрү»-биле бажың­нарның эжиктерин ажыткаш, бичии уругларның өрээлинде каминде азып каан уктарынче белектерни киир суп каар. Итали Соок-Ирей – Баббо Натале. Италияның чурттакчылары чаа үнүп орар чылда бүгү-ле эрги эт-септен адырлырга эки деп санаар. Ынчангаш олар эрги илиирлер, сандайлар дээш, өске-даа эт-септи соңгаларындан октаар чаңчылдыг. Чаа чыл столунга албан тоорук, чечевица, виноград турар ужурлуг. Ол дээрге узун назынның, кадыкшылдың, байлакшылдың демдектери болур.

Англияга 1843 чылда ба­йырлыг ажык чагаа (открыткалар) солчур чаагай чаңчыл тывылган. Чаа чылдың бүдүүзүнде  уруглар стол кырынга тавак салып каарга, эртенинде англи Соок- Ирей — Санта Клаус оларга белээн сөңнээр. Идиктер иштинче англичаннар элчигенниң ынак чиир чеми — сигенни суп каар.

Чаа чыл столунга албан индейканы быжырып, янзы-бүрү эъттиг пирогтар, пудинг, фруктуларны делгээр. Англичаннар 12 шак чедип турда эрги чылды үдээри-биле артыкы эжиктерин, а 12 шак соонда Чаа чылды уткууру-биле мурнуку эжиктерни ажыдар чаңчылдыг.

Вьетнамда Чаа чыл — час­тың байырлалы. Частып үнүп турар персиктерниң сывы — үнүп орар чылдың демдээ бажың бүрүзүнге турар ужурлуг. Ында Чаа чылды чөөн чүк календары езугаар январь 21 биле февраль 19-туң аразында  эрттирер. Чүзүн-баазын боодал чечектер байырлал столун каастаар. Караңгылай бээрге, өг-бүлелер паркка, сад иштинге чыглып, отка ристен кылган чаа­гай аъш-чемни белеткээр. Бо хуулгаазын дүне шупту багай чүүлдери, хомудалдарны уттур.

Француз Соок-Ирей – Пер Ноэль Чаа чылдың бүдүүзүнде аалдап келгеш, уругларның идиктеринге белектерни арттырар. Французтар шивизиниң чанынга дойдан, ыяштан дүрзү­­лер салыр чаңчылдыг.

Финляндияны Соок Ирейниң чурту деп бүгү делегейде санап турар. Финнерниң эң кол байырлалы – Рождествону декабрь 25-те демдеглээр. Ол дүн Соок-Ирей Лапландиядан тура ырак орукту эрткеш, уруг­ларга улуг корзина долдур белектерни сөңнээр. Чаа чыл дээрге 2 дугаар Рождествону демдеглеп турары болур. Ол дүне финнер келир үеде оларны чүү манап турарын билип алыры-биле төлгелээр.

Германияның чурттакчылары Санта Клаусту элчиген мунуп алгаш, кээр деп санаар. Ынчангаш уруглар удуур бетинде стол кырынга белек дилеп алыр тавактарны база боттарының идиктеринче сигенни суп каар.

Кубаның чурттакчылары Чаа чыл бүдүүзүнде бажы­ңында бар ишкир саваларны суг-биле долдуруп алыр. 12 шак соонда соңгаларындан ол сугну дөгерезин үндүр чажар. Хосталга ортулуунуң чону Чаа чылдың оруу ак болгаш суг ышкаш арыг боорун күзеп турары ол. Чаа чылга чедир 12 секунда артып каарга, албан 12 виноградты чиир, ынчан энерел сеткил, байлакшыл, тайбың чорук 12 ай дургузунда олардан чарылбас болурунга бүзүрээр.

Бирмада Чаа чыл апрель 12 биле 17 аразында болур. Ооң болур хүнүн чурттуң Культура яамызының дужаалы-биле чарлаан соонда, байырлал 3 хонук уламчылаар. Олар чаъс бурганнарын дээрде сылдыс­тарда чурттап турар дээрзинге бүзүрээр. Ынчангаш сылдыстар оларже ээ көрнүр кылдыр Бирманың чурттакчылары канат тыртар маргылдааларны эрттирер. Аңаа шупту суурларның эр хиндиктиг кижилери идепкейлиг киржирге, херээжен чон болгаш ажы-төл аажок ыыткыр алгыржып, адыштарын диңмиттелдир часкаар.

Индияның аңгы-аңгы кезектеринде Чаа чылды аңгы үе­­де эрттирер. Чайның эгезинде – Лори байырлалы. Кежээ улуг от чанынга уруглар хөглеп, ырлап, самнаар. А кажан күс дүжерге, Дивали — от байырлалын эрттирер. Бажыңнарның дээвиирлеринге, соңгалар караанга муң-муң лааларны кыпсыр. Кыс уруглар далайже кывыскан лаалыг бичии хемежигештерни салыр.

Япон уруглар Чаа чылды чаа идик-хеп кедип алгаш, ут­куур. Чаа хеп кадыкшылды болгаш чедиишкинни сөңнээринге оларның бүзүрели улуг. Дош­тан кылган скульптуралар, хуулгаазын маадырларның дүр­­­­­­­­зү­лерин тургузары соңгу япон хоорайларның чаагай чаңчылы.

108 коңга даажы — Чаа чылдың аалдап келгенин ашпас хүннүң чурттакчыларынга дыңнадып турары болур. Коңга даажы оларны багай чаңчылдардан, хай-бачыттан арыглап турар деп санаар. Чаа чылдың баштайгы секундазында олар каттырар. Чүге дизе ол чедимчени хайырлаар. А бажыңче аас-кежик келзин дээш японнар эжик аксын бамбук азы хады сывы-биле каастап алыр. Ол узун назынның, шынчы чоруктуң демдээ. Байырлал столунга бүгү делегейде алдаржаан үс­­­­кен, узун далган (узун назын), рис (байлакшыл), карп (күш-шыдал), фасоль (кадыкшыл) албан турар. +г-бү­­ле бүрүзүнде моти деп аттыг чем кылыр (рис далганындан янзы-бүрү амданныг быжырган булочкалар, далганнар). Даң адып кээрге, Чаа чыл бүрүн эргелиг апаарга, ашпас хүннүң чурттакчылары бажыңнарындан үнүп, бирги хүннүң херелдерин уткуп, бот-боттарынга байыр чедирип, белек-селээн солчур.

Япон Соок-Ирей – Сегацу-сан. Чаа чылдың эң дээре аксессуары – эшкииш. Япон кижи бүрүзүнге ол албан турар. Аас-кежикти ооң-биле бажыңче киир эжип алыр. Ону бамбуктан кылгаш, янзы-бүрү чуруктар болгаш камгалал-биле каастап чураан болур.

Афганистанда Чаа чылды – Навруз дээр. Ону март 21-де байырлаар. Ол көдээ ажыл-агыйының эгелээни болур. Суурнуң улуг назылыг чурттакчызы шөлге бир дугаар черни аңдарар. Ол-ла хүн хөглүг ярмаркалар эгелээр.

Кыдатта Будданы эжиндирер Чаа чылдың езу-чаңчылы бар. Ол хүн хүрээлерде Будданың овур-хевирин улуг хүндүткел-биле дагның арыг суу-биле чуур. А кижилер суг-биле чашкылашпышаан, бот-боттарынга байыр чедирер.

Грецияда кижи бүрүзү бажыңнарже аалдап баарда, улуг даштыг болур. Ону эжик аксындан тура, «Бо бажыңның ээзиниң буян-кежии бо даш ышкаш аар болзун» — деп чугаа­лавышаан, ону херим иштинче октаар солун чаңчылдыг. Чаа чыл – Ыдык Василийниң хүнү, ол өскелерге энерел сеткилдии-биле билдингир турган. Грек уруглар камин чанынга идиктерин арттырып каарга, Ыдык Василий аңаа белек-селектерни арттырып каар.

Швецияга  Чаа  чыл  бүдүүзүнде уруглар чырык даңгыназы Лючияны шилиир. Даң­гынага ак платье болгаш бажынга лаалар кывыскан дүжүлге бөргүн кедирер. Лючия уругларга белектер, диис­ке — өреме, ытка — чигирзиг сөөктү, элчигенге — морковьту хайырлаар. Байырлыг дү­не бажыңнарның сайгылгаан­нары, кудумчуларның чырыы даң аткыжеге чедир өшпес.

Непалда Чаа чылды хүннүң  бирги   херелдери-биле уткуур. Дүне, долу ай турда, олар улуг отка эрги, херекчок хептерин өрттедир. Эртенинде өңнүг будук байырлалы эге­лээр. Непалдың чурттакчылары мага-бодунга янзы-бүрү өңнүг будук-биле хээлер чуруп, өң­нээр, ооң соонда кудумчуларга ырлап, самнап байырлаар.

Венгрияга Чаа чылдың бирги секундазында сыгырар чаңчылдыг. Ол дээрге бажың­дан шаптараазыннарны ырадып, өөрүшкүнү, байлакшылды кыйгырып турары-дыр. Байырлал столунга фасоль, горох (мага-боттуң күш-шыдалын камгалаар), яблок (чараш мага-ботту, ынакшылды ха­йырлаар), янзы-бүрү тооруктар (айыыл-халаптан камгалаар), чеснок (аарыг-аржыктан камгалаар), ары чигири (чуртталганы «чигирзидер») албан турар.

Суданга Чаа чылды январь 1-де даң бажында Нил хемниң эриинге уткуур. Аңаа баарга, бодап алган күзелдери албан бүдер дээрзинге суданчылар бүзүрээр. Хемден ырак чурттап турар кижилер чоок кавыда чайгаар бүткен хөөлбектер чанынга хүн­­­­­­нүң баштайгы херелдерин уткуур. /нүп келген чылда ногаан горошек тып алыр болза, ол аас-кежиктиң демдээ кылдыр санаттынар.

Шончалай  Ховалыг, Интернет  четкизиниң  материалдарындан   белеткээн.