11.12.2014
Декабрь 6-да Үндезин тыва культура төвүнге республиканың хөөмейжилерииң «Көшкүн хөөмей» деп төлевилелиниң «Хөөмейимни кагбас-ла мен» деп III чыыжы болуп эрткен.
Аңаа республиканың бүгү кожууннарындан база найысылал Кызылдан келген хөөмейжилер, ансамбльдер удуртукчулары, эртемденнер киришкеннер. Хөөмейниң айтырыгларынга хамаарыштыр олар «төгерик столга» ажык чугааны кылган. Аңаа Хөөмейжилер эвилели хөй-ниити организациязының даргазы Алдар Тамдын чыл дургузунда кылып чоруттунган ажылдарга хамаарыштыр илеткелди кылган.
Эрткен чылдың декабрьдан бо чылга чедир үениң дургузунда республиканың аңгы-аңгы кожууннарынга болгаш найысылал Кызылга ниитизи-биле 13 хөөмей мөөрейлери эрткен болуп турар. Оларның аразында Тываның Улустуң хөөмейжизи Геннадий Туматтың 50 харлаанынга тураскааткан «Хөөмей-сыгыт Өвүр черде», хөөмейни алдаржыткан Максим Дакпайның, Ак-оол Кара-Салдың юбилейлеринге тураскааткан, «Тыва» ансамблиниң 25 чылынга, уругларның «Сарадак» хөөмей мөөрейи, «Кара дуруяа» ансамблиниң 20 чылдаанынга, Коңгар-оол Ондарның чырык адынга тураскааткан дээш, өске-даа. Бо бүгү мөөрейлерни организастап эрттиреринге болгаш тиилекчилерни шаңнап-мактаарынга улуг деткимчези дээш сайыт А.К.Тамдын +вүр, Сүт-Хөл, Чөөн-Хемчик кожууннарның база Ийме, Дус-Даг суму чагыргаларынга өөрүп четтиргенин илереткен.
Хөөмейжилер чыыжынга хоочуннар Эрес-оол Куулар (Чыраа-Бажы), Валерий Монгуш (Солчур), Владимир Салчак (Кызыл-Даг) олар киржип, аныяктарга чагыг-сүмезин берип, үнелиг саналдарны кииргени өөрүнчүг. Оон аңгыда ат-сураглыг хөөмейжилер «Тыва Республикага хөөмей уран чүүлүнүң 2016-2018 чылдарда хөгжүлдези» деп тускай сорулгалыг республика программазының күүселдезинге бедик үнелелди берген. Хөөмейжилерге хүндүлүг, алдарлыг аттар тыпсырының дүрүмүнге, хөөмейниң аңгы-аңгы стильдеринге, ооң башкылаашкынынга, Хөөмейжилер шөлчүгежин тургузарынга, Хөөмейжилер эвилелиниң тускай эмблема демдээнге база хөөмейниң келир үеде хөгжүлде-сайзыралынга хамаарыштыр хөй-ле чүүлдерни шуулганның киржикчилери сайгарып чугаалашкан. Ылаңгыя хөөмейни ЮНЕСКО-нуң камгалалдыг культура эртинелериниң даңзызынче киирерин чедип алыры-биле улуг ажылдарны чорудары чугула дээрзи демдеглеттинген.
Кылдынган ажылдарны барымдаалап үнелел берип, түңней чугаалаар болза, Тываның хөөмейжилери өгбелеривистен салгал дамчып келген кайгамчык эртиневис хөөмей-сыгытты чүгле камгалап арттырып алган эвес, а ону бурунгаар хөгжүдүп, хөөмей-сыгыттың ат-алдарын делегейге алдаржыдарынга улуг үлүг-хуузун киирип турарын чоргаарал-биле демдеглеп болур. Тыва хөөмейжилерни амгы үеде Америкада, Европа чурттарында болгаш бөмбүрзектиң кайы-даа булуңунда эки билир апарган. «Хүн-Хүртү», «Тыва». «Алаш», «Чиргилчин», «Тыва кызы» бөлүктери ол талазы-биле канчаар-даа аажок улуг ажылды чорудуп, боттарының хөөмей-сыгыды-биле хамыкты кайгадып турары онзалап айыттынган. Хөөмейжилер эвилели база Хөөмейжилер чөвүлели тургустунгаш-ла, чогуур ажылдарны кылып эгелей бергенин илеткелчилер болгаш санал бергеннер демдеглээн. Ат-сураа делегейде алгаан бөлүктерге немештир аныяктарның чаа-чаа ансамбльдери, аас чогаал бөлүктери тургустунуп, көрүкчүлерниң сонуургалын чаалап ап турар апарган. Ол бурунгаарлаашкынче бүзүрелдиг базым болбас аргажок.
Бо хамык ажылдарны организастап, удуртур-башкарарынга /ндезин тыва культура төвүнүң киирип турар үлүг-хуузу улуг. Ында чаартылгалар, чогаадыкчы чорук көскү. Ооң чижээнге чаа ажыттынган «Тос-карак» шайлаар өгнү хамаарыштырып болур. Ында тыва аъш-чемниң кандыызын чок дээр. Онзалап демдеглексенчиг чүүл – аъш-чемниң шынары, амданныы. Декабрь алдыда хөөмейжилер шуулганы-биле чергелештир «Тос- карак» шайлаар өгнүң байырлыг ажыдыышкыны болган. Буянныг үүле-херекти чогудуп турар өгнүң ажылдакчыларының оруу ак, орулгазы элбек болурун чыылганнар күзээн.
Декабрьның 7-де В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга «Көшкүн хөөмей» деп республика чергелиг төлевилелдиң делгелгези ажыттынган. Ооң соонда «Хөөмейимни кагбас-ла мен» деп концерт болган. Кыштың соогун-даа тоовайн, хөөмей-сыгыттың мөгейикчилери театр долдур чыылган. 2013—2014 чылдарның дургузунда болуп эрткен хөөмей мөөрейлериниң тиилекчилери чонунга бараан болуп, уран талантызын сөңнеп, хөөмей-сыгыдын салган.
Гран-при шаңналдарының эдилекчилери Ай-Хаан Ооржак, Оттук Куулар, Дугул-оол Чамбал, Геннадий Чамзырын, Эртине Тумат дээди шаңналга ылап төлептиин бадыткадылар. ТР-ниң Улустуң хөөмейжизи, Россияның алдарлыг артизи Коңгар-оол Борисович Ондарның өөреникчизи Эртине Тумат сыгырты бээрге, башкызы-ла олчаан дижип, «аъдының бажы эрте хоя берген» хөөмейжини көрүкчүлер катап-катап сактып чугаалажып, ооң өөреникчизи дээш өөрүп ордулар. Эртине Тумат бо хүннерде шериг албанынче аъттаныптар деп турар. Ол Александров аттыг ыры болгаш танцының ат-сураглыг ансамблинге шериг хүлээлгезин эрттирер болганын концерттиң башкарыкчызы Откун Достай чарлаптарга, залга орган көрүкчүлер диңмиттиг адыш часкаашкыннары-биле аңаа байыр чедирдилер.
Хөөмей-сыгыт-биле тыва көрүкчүнү кайгадыры амыр эвес херек, ол хиреде «Алаш», «Чиргилчин», «Хүн-Хүртү» бөлүктериниң хөөмейжилери бир-ле чаа, чогаадыкчы чоруун көргүзүп, хамыкты магададыптар онзагай, хуулгаазын күштүг дээрзинге база катап бүзүредивис. «Хүн-Хүртү» биле Национал оркестрниң каттышкан оюну кежээни улам каастады. Хөөмей-сыгыт деп эртинелиг болган аас-кежиктиг чон-дур бис ийин. 4 харлыг Намзырай Хомушку, 70 ажыг харлыг Валерий Монгуш, Эрес-оол Куулар оларның дембилдейин, дыңгылдайын дыңнааш, хөөмейивис мөңге дээрзинге чоргаарланып ханмадывыс. Сценаже шупту хөөмейжилер үнүп кээрге, шуут сыңышпайн турар болдулар. Оларның демниин! Дыка хөй хөөмейжилер сөөлгү үеде ырлаар салым-чаяаны-биле база көрүкчүлерни өөртүп турар апарганы өөрүнчүг.
Светлана Дачын-Хөө.
Василий Балчый-оолдуң тырттырган чуруктары.