В. Путин: Амгы болгаш келир үениң айтырыглары

08.12.2014

Бо чылдың декабрь 4-те Россия Федерациязының Президентизи В.В. Путин РФ-тиң Федералдыг Хуралынга бодунуң Айыткалын кылган.

Чурттуң удуртукчузу Россияда болгаш делегейде чидиг тургустунуп турар айтырыгларны, оларны шиитпирлээриниң оруктарын тодараткан.

Ужуражылга чаңчыл езугаар Кремльдиң Георгий залынга болган, аңаа 1000 ажыг кижини чалаан. Айыткалды кылып турда Федерация Чөвүлелиниң кежигүннери, Күрү­­не Думазының депутаттары, РФ-тиң Чазааның   кежигүн­­нери, Конституция болгаш Дээди судтарның удуртукчулары, губернаторлар, Федерацияның субъек­тилериниң хоойлужудулга хуралдарының даргалары, шажын-чүдүлгелер удуртукчулары, хөй-ниити ажылдакчылар, ооң иштинде регионнарның хөй-ниити палаталарының баштыңнары, массалыг информацияның эң улуг чепсектериниң удуртукчулары олурушкан.

Бо чылдагы Айыткалды чырыдары-биле Россияның төп, регионнар болгаш даштыкы солуннарның, журналдарның, интернет-МИЧ-лерниң, телерадиокомпанияларның 495 журналистери келгеннер. Георгий залындан дорт дамчыдылганы «Россия», «Бирги» болгаш өске-даа телеканалдарда, радио­станциялар кылганнар.

Күрүне удуртукчузунуң амгы Айыткалы чаа Россияның төөгүзүнде 21 дугаары болган. Мурнунда база айыткалдарны президентилер Борис Ельцин, Дмитрий Медведев база кылып турганнар. Ындыг хүлээлгени В.В. Путин боду он бир дугаар күүсеткени ол.

«Украинада болуушкуннарга үне­лел бербейн барып болбас--деп, Владимир Путин чугаазының эгезинде демдеглээн. — ССРЭ үезиниң  республикаларының бот-догуннаашкынче чүткүлүн Россия деткип турган дээрзин шупту улус эки билир. Украинаны деткиир херекке Россия бодунуң улуг салыышкынын киир­ген. Бистиң банкыларывыс ол чуртка 25 миллиард хире доллар инвестиция­ны тускайлаан. Россияның Саң-хөө яамызы эрткен чылын үш миллиардты чээлиге берген, «Газпром»  — 5,5 миллиард­ты. Бистиң туружувус ам-даа өскерилбээн».

Делегей чугаалажыышкыннарының бүгү киржикчилериниң хоойлу езу­гаар эрге-ажыктарын хүндүлээр херек. Ынчан пушкалар, ракеталар, дайынчы самолеттар херек апарбас, эрге-хоойлу нормалары делегейни дайыннардан камгалаар. Ынчан кымны-даа коргутпас, санкциялар ажыглавас апаар.

Санкциялар дугайында. Ол дээрге Украинада күрүне эргилдезин деткивээн бистиң хөделиишкиннеривиске, Крым айтырыынга хамаарыштыр АКШ-тың азы ооң эвилелчилериниң анаа-бир удурланыышкыны эвес-тир. Бир эвес ол чүүлдер чок-даа турган болза, силерге, политиктерге база катап демдеглээйн, эргим коллегалар, олар Россияның өзүп орар арга-хоргаларын соксадыр, аңаа салдар чедирер, ону боттарының эрге-ажыктарынга ажыглаар дээш оон өске база бир чүвени чогаадып алган турарлар ийик.

Владимир Путин Украинага болган эргилдени Россия буруу шапкан дээр­зин сагындырган. «Чамдыкта чугаа кылыр кижи тывылбайн баар-дыр — чамдык күрүнелерниң чазактары-биле бе, азы оларның АКШ-та «удуртукчулары-биле» бе. Украина-биле шаг-төөгүден бээр харылзаа тудуп келген бис дээн бадыткалды дыңнаар кижи-даа чок. Ооң түңнелинде Украина биле ЕЧ-ниң (Европа чөвүлелиниң) аразында керээ чардынган, ооң садыг-экономиктиг кезээн ажыглаарын келир чылдың төнчүзүнге чедир чылдырып каан. Күрү­не эргилдезин чүнү чедип алыр дээш кылганыл? Чүнү чедип алыр дээш кижилер өлүрүп келгенил, ам-даа өлүрүп турарыл?» — деп, Президент улуг хомудал-биле чугаалаан.

«Келир чылын Ада-чурттуң Улуг дайынынга тиилелгениң 70 чылын демдеглээр бис — деп, ол уламчы­лаан. — Бистиң шериивис дайзынны чылча шапкаш, Европаны хостаан. 1941 болгаш 1942 чылдарда таварышкан аштырыышкыннарывысты катаптавазы-биле утпас ужурлуг бис».

Ооң-биле холбаштыр Владимир Путин бистиң шериивистиң дайынчы арга-шинээн демдеглээн болгаш Россия кажан-даа хаалчак байдалга чурттавас дээрзин айыткан. Европа болгаш Америка-биле харылзааларывысты соксадыр дивейн турар бис. Америк диптиң мурнуу чүгү-биле, Чоокку Чөөн чүктүң чурттары-биле чаңчыл болган харылзааларывысты катап тургузар болгаш калбартыр сорулгалыг бис.

«Сөөлгү он чылдың дургузунда Азия-Оожум океан регионунуң кайы хире шапкын хөгжүп турарын көрүп тур бис. Россия, Оожум океанга чоок чурт болгаш, ол улуг арганы бүгү тала-биле ажыглаар — деп, В. Путин уламчылаан. — Бодун хагдынарының болгаш дужун хараарының оруунче кажан-даа кирбес бис, ол дээрге кошкак кижилерниң   аргазы-дыр, а бис күш­­түг болгаш боттарывыс­ка бүзү­релдиг бис. Хүлээп алыышкыны ажык девис­кээрлерге кады ажылдажылганы калбартыр бис — деп, ол уламчылаан. — «2015 чылдың январь 1-ден эгелеп Европа-Азия эвилели долу күш-биле ажылдап эгелээн. Быжыг харылзаа ол эвилелдиң бүгү кежигүннериниң сайзыралынга күчүлүг быра болур дээрзинге бүзү­­рээр мен».

Экономиктиг чугула сорулгалар

«Бисте четчир иштики рынок болгаш курлавырлар бар, салым-чаяанныг болгаш ажылгыр кижилер хөй. Эң кол чүүл — хамаатыларга хостуг орукту бээри. Экономикага, социал адырга болгаш идепкейлиг чорукка — хосталга херек, ол дээрге бистиң нарын айтырыгларывысты шиитпирлээриниң оруу-дур. Хамаатылар кайы хире бот-тус­кайлаң болур-дур, Россия­ның күчүзү ол хире болур».

«Кады ажылдажылгага, даштыкы инвестицияларны хаара тударынга, кады кылган төлевилелдерни күү­­седиринге Россия кажан-даа чажам дивес. Ынчалза-даа бистиң сайзыралывыс бистен кол хамааржыр дээрзин утпас херек. Даштыкыдан согур душ бооп чүү кирип кээрин манап орбайн, бодувустуң чаагай чоруувусту болгаш чечектелиишкинивисти боттарывыс чедип алыр ужурлуг бис. Организас чок, харыысалга  деп  чүве  билбес, «саазын үүже­­­­лээр» чаңчылывыс дээрге Россияның сайзыралынга шаптык, ооң айыыл чок чоруунга озалдыг чүүл-дүр дээрзин сагындырза артык эвес».

«Хөй-ле чүүлдерни кылыр апаар бис — деп, Президент уламчы­лаан. — Чаа технологияларны тургузар, чижил­геге киржир аргалыг продукцияны бүдү­­рер, үлетпүрге, саң-хөө система­зынга быжыг чоруктуң курлавырын тургузар, амгы үениң кадрларын белет­кээр херек. Бо сорулгаларга ажыг­лаар иштики рыногувус, бойдус курлавырлары, акша-хөреңги болгаш эртем ажылдары бисте бар.

Хүндүлүг коллегалар! Ак сеткилдиг күш-ажыл, хуу өнчү, сайгарлыкчы ажылдың хостуу — олар дээрге патрио­тизм, бодунуң чуртунуң төөгүзүнге, чаңчылдарынга, культуразынга хүндүт­­кел дээн ышкаш үнелиг эртинелер-дир. Бис шуптувус чаңгыс чүүлдү — Россияның чаагай чоруун күзеп турар бис. Бизнес биле күрүнениң харылзаалары ниити ажыл-херек дээш кады ажылдажыл­гага, партнержу хамаарылгага болгаш дең эргелиг харылзаага үндезилеттинер ужурлуг.

Ажыл-херекчи кижилерниң ара­зында, амыдыралдың өске-даа адырларында дег, харыысалгалыг чорук, хоойлуну болгаш хүлээлгелерин сагыыры чугула болуп турар. Бистиң сайгарлыкчыларывыстың дыка хөй кезии шак ынчаар ажылдап, боттарының ажыл-херекчи  болгаш  социал ат-алдарын үне­­­­­­­леп турарлар. Ындыг кижилерни деткиир, оларга түңнелдиг күш-ажыл кылырынга байдалдарны тургузар апаар. /ндүрүг үүргезин чиигедириниң талазы-биле шиитпирни күү­­седир херек. Бир дугаар бүрүт­­кедип   ап   турар  биче бүдүрүлгелерниң үн­­­дүрүүнге «чапсар» бээр херек, оларның эң бир дугаар бүдүрүлгелеринге база. Россия­же  кээп турар капиталды үндүрүг­­­­ден бүрүн хостаарын саналдап тур мен. Хыналданың чаа системазынче шил­чиириниң талазы-биле бүгү шиит­пирлерни Чазак хү­­лээп алыр ужурлуг. Биче бизнеске хайгаарал хемчеглерин чавырылдырарын саналдадым. Бир эвес үш чыл дургузунда компания хажыдыышкын кылбас болза, ооң соондагы үш чылда хыналданы шуут кылбайн барып болур».

Оруктар айтырыы

«Оруктарны экижидериниң айты­рыг­ларын регионнар шиитпир­лээр ужурлуг. Ону боттандырары-биле регион­нарның орук фондуларынга немелде дөстерни киирип турар. Оруктар тудуу­нуң хемчээлин ийи катап улгаттырарын кызыдар херек. Бо чугаалап турар чүүлүмнү Чазакта чогуур структуралар-биле сүмелешкен мен. Ол боттандырып болур чүүл-дүр деп  олар чугаалаан­нар. Чогумчалыг хемчеглер алырын манап тур бис».

Делегей технологиялары

«Россия чүгле бодунуң үлетпүрүн чаартып шыдаар эвес, бүгү чурттарны технология-биле хандырып шыдаар, барааннар бүдүреринге болгаш ачы-дуза чедиреринге мурнуку одуругну ээлээр, бистиң компанияларывыстың чедиишкиннери  национал чедиишкинниң демдээ, национал чоргааралды болдурар дээрзинге бүзүрээр мен. Бо херекке хамыкты бис мурнаар кылдыр тургузар херек. Хоойлужудулгага эдил­гелерни хүлээп алдывыс. Олар эң эки болгаш чедингир технологияларны шиңгээдип алырынга, бааза адырларын доктаамал чаартырынга чепсек болурунга дузалаар ужурлуг.

Ындыг турбуже перспективтиг айтырыгларны канчаар шиитпирлээривистиң дугайын боданыр ужурлуг бис. Бо талазы-биле национал технологтуг эгелекчи чорукту саналдап тур мен. /р хуусаалыг үеге санап тургаш, национал айыыл чок чорукту хандырарынга, кижилерниң амыдыралының бедик деңнелин тургузарынга, чаа-чаа адырларның сайзыраарынга, Россияга 10-15 чыл эрткенде, кандыг мурнакчы шиитпирлер негеттинип келирин тодарадыр ужурлуг бис».

Россияда өөредилге системазы

«Салым-чаяанныг уруглар — ол дээрге чоннуң салгалы-дыр, ынчангаш школага өөренип тургаш-ла, техниктиг болгаш гуманитарлыг чогаадылгага салым-чаяанныын көргүскен, национал, делегей болгаш чурттар аразының билиглер болгаш мергежилдер талазы-биле мөөрейлеринге тиилелгени чедип алган, эртем журналдарынга ажылдарын парлаткан уругларны деткиириниң немелде аргаларын тывар ужурлуг бис. Дээди өөредилге черлеринче кирип алган ындыг уругларга чыл санында 5 муң президент грантыларын тыпсырын саналдап тур мен. Грантының хемчээ­ли ай санында 20 муң рубль болур. Ону дээди өөредилге черинге өөренип турган бүгү үезинде алыр.

Бо талазы-биле чамдык негелделерни база ажылдап кылыры чугула. Би­рээде, студент дооскан соонда кайы-бир үеде Россияга ажылдаар деп хү­­лээл­гени бодунга алыр ужурлуг, ийиде, өөренип турган бүгү чылдарында бодунуң эки өөредилгези болгаш хууда чедиишкиннери-биле грант алыр эргезин бадыткаар ужурлуг».

«+өредилге адырынга чедиишкиннерниң кол көргүзүү конкурстар түң­­нелдери болур ужурлуг. Профессионал өөредилгениң деңнелин бедидер херек. Аңаа үндезилеп профессионал болгаш өөредилге стандарттарын тургузары чугула».

Россияда чурттакчы чоннуң саны

«Ийи чыл улаштыр Россияда чурттакчы чоннуң саны немей өзүп турар апарган. 2014 чылда чурттуң чонунуң саны Крым болгаш Севастополь-биле катай 146 миллион кижи болур деп санап турар».

2007 чылдан эгелээш, ийиги болгаш ооң соондагы уруглар төрүттүнген крымчылар болгаш севастопольчулар ие капиталын алырлар. Кадык камгалалдың улуг рейтизинге Россия бо чылын чогумчалыг чурт деп бир дугаар санаткан, чүге дээрге кижиниң амыдырап-чурттаарының ортумак назыны 71 хар чеде берген. Ол көргүзүгнү 74 хар чедир өстүрер херек».

Чүрек-дамыр аарыглары-биле

демисел

«2015 чылды чүрек-дамыр аарыг­лары-биле демиселдиң чылы кылдыр чарлаар херек, чүге дээрге чоннуң өлүп хораар чоруунуң кол чылдагааны ол апарган. Бо херекке культураның, медицинаның болгаш спорт организацияларының ажылдакчыларын каттыштырары чугула. Бо талазы-биле улуг рольду бистиң олимпийжилеривис­тиң Сочиге чедиишкинниг киржилгези ойнаан. Оларга база катап байыр чедирип тур мен».

Өөредилгениң шынары

«Башкыларның ажылының шынары чугула болуп  турар. Сочинениелерниң (чогаадыгларның) шынарын хандыр өөренип көөрүн +өредилге болгаш эртем яамызындан болгаш өөредилге ниитилежилгезинден дилеп тур мен. ЕГЭ ырак-узак регионнарның чурттакчыларынга болгаш чогумчалыг эвес өг-бүлелерниң уругларынга чурттуң эң эки дээди өөредилге черлеринче кирип алыр арганы тывыскан». 

«Өөредилге, кадык камгалалы, со­циал хандырылга хөй-ниитиниң езулуг планы болур ужурлуг. Кижилерге ки­чээнгейлиг болур херек. Ол ажылды езу барымдаалаан херээ чок. Оон аңгыда албан чериниң ат-алдарын база утпазы чугула».

Президент бодунуң чугаазын мындыг сөстер-биле дооскан. «Бистиң таваржып турарывыс бергелер чаа аргаларны биске ажыдып турар. /ениң кандыг-даа нарын халдаашкыннарын хүлээп алырынга болгаш тиилээринге белен бис! Четтирдим».

Дангыт Чыдым белеткээн.