08.12.2014
Декабрь 3-те Тыва Үндезин культура төвүнге Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң чырыкче үндүргени «Тыва литератураның төөгүзү» коллективтиг монографияның бирги тому-биле таныштырылга бооп турда, филология эртемнериниң доктору, республиканың өөредилге сайыды, монографияның харыысалгалыг секретары Каадыр-оол Бичелдей: «Эр хейлер-дир бис!» -- деп амырап чугаалаан. «Бодун мактаар — болбас тенек, аъдын мактаар — албас тенек» деп тыва улустуң үлегер чугаазы Каадыр-оол Алексеевичиге, «Тыва литератураның төөгүзү» номну үндүрген эртемденнерге бо удаада канчап-даа хамаарышпас. Ол дээрге чаагай үүлениң бүткенинге өөрүшкү-дүр. Бистер, бо монографияны сонуургап номчуур номчукчулар, ону ажыглаар чогаал башкылары, чогаалчылар дээш, өскелер-даа, боттарывыска база байырны чедирип каалыңар -- үр манаанывыс улуг дептерниң баштайгы томун суглуг карактарывыс-биле көрүп, судалдыг холдарывыс-биле туттувус. «Бо чаагай үүле бүдүнгүр-ле болзун!» — деп йөрээп каалыңар.
«Тыва литератураның төөгүзү» номнуң төөгүзү узун болгаш нарын. Ындыг номну бижиир, чырыкче үндүрер дугайында чугаа эрткен вектиң 60-70 чылдарындан тура чоруп келген. Харын-даа мырыңай аңаа хамаарылгалыг кижилерниң аразынга элээн шыңгыы-шыңгыы чугаа-соотка-даа чедирип турган. Ол шагда Тываның дылдың, литератураның, төөгүнүң эртем-шинчилел институдунуң удуртукчузу Ю.Л. Аранчынның өрээлинге үжен чыл бурунгаар кире бергеш: «Тыва литератураның төөгүзүн биживээн, ону ном кылдыр үндүрбээн шааңарда, силерниң сиртиңерде дырбактыг-биле дөмей мен. Оон черле салдынмас, дүшпес мен» — деп турганын Тываның Улустуң чогаалчызы Александр Даржай сактып чугаалаан.
Тыва чечен чогаалдың үнген дөстерин, ооң баштайгы өзүмнерин, 1921 чылдан 1944 чылга чедир Тыва Арат Республика үезинде сайзыралын «Тыва литератураның төөгүзүнүң» бирги томунда сайгарып бижээн. Бо улуг ажылга боттарының үлүг-хуузун төлевилелдиң удуртукчузу, филология эртемнериниң кандидады Людмила Мижит, филология эртемнериниң кандидаттары Зоя Самдан, Екатерина Чамзырын, Тайгана Очур дээш, өске-даа эртемденнер киириштиргеннер.
«Тыва литератураның төөгүзүнүң» ийиги томун белеткээриниң дугайында чугаа база болган. Ол дээрге Тыва Арат Республиканың Совет Эвилелиниң составынче киргени 1944 чылдан ССРЭ-ниң буступ дүшкени 1991 чылга чедир тыва чечен чогаалдың сайзыралының төөгүзү-дүр. Совет үеде чечен чогаал кончуг оккур сайзыраан болгаш шынар талазы-биле чаа бедикче көдүрүлген. Тыва литератураның үндезилекчилери Салчак Тока, Виктор Көк-оол, Степан Сарыг-оол дээш, өске-даа чогаалчыларның соон ызырты Сергей Пюрбю, Александр Даржай дээш, кончуг салым-чаяанныг шүлүкчүлер, прозачылар тыптып кээп, тыва чечен чогаалдың эртинелериниң үүжезинге боттарының үлүүн кииргеннер. Ол үүжени бузуп, шинчилеп, тыва литератураның эң дүжүткүр үезин чөптүү-биле үнелээри берге үүле. Ынчалзажок бо ажылды сегирип алырынга бистиң эртемденнеривис белен.
«Тыва литератураның төөгүзү» коллективтиг монографияның бирги томун ону тургузарынга үлүүн киирген хүндүлүг башкы, филология эртемнериниң кандидады Мария Андреевна Хадаханэге, Тываның Улустуң чогаалчылары: Екатерина Тановага, Александр Даржайга, Черлиг-оол Кууларга, Николай Кууларга дээш, тыва чечен чогаалдың сайзыралынга үлүүн киирген өске-даа кижилерге үнелиг белек кылдыр тудускан.
Шаңгыр-оол Монгуш.
"Шын" солун