05.12.2014
Кижилерниң чамдык кылып алган чүүлдери ээлени бээр, тел ыяшты дагып, агын-көгүн баглап эгелээрге, өскелери база ынчаар уламчылай бээр. Ындыг ээлени берген черлерге аъш-чемниңдээжизин өргүп турары дээрге-ле, дагылганың эге базымы болур. Ылаңгыя улуг-улуг тайгаларны (Бай-Тайга, Мөңгүн-Тайга, Мөңгүлек дээн чергелиг) ниити кожуун, сумулар дагып турар. Дагылгалыг черлерден ыяш кезери, чаш, чадаң ыяш, даш, хөрзүн алыры хоруглуг.
Дагып болбас чүүлдер база бар: кижи көжээлер, хөөрлер, базырыктар дээш, оон-даа өске.
Кижиниң-даа, өске-даа дириг амытаннарныңбодарап тыптыры кыдыг-кызыгаар чок чаптылган делегейде каракка көстүр-көзүлбес болуушкуннар-биле холбаалыг болганда, ол бүгүнүң буурап дүжериниң хоойлузунда салым-чаяан ол чаданы чайлаш чок эдере бээр. Ол бойдустуң болуушкуннарының билиглери-биле дөмейлешкек.
Салым-чаяан бүрүзү бүрүл- баазын (каракка көзүлбес, кулакка дыңналбас) болгаш бүдүмелдиг (каракка көстүр, кулакка дыңналыр) азы материалдыг кезектерге чарлыр. Бүрүлбаазын хевири: бурган-сагыызын, кижиниң сүнезини, тайга-таңды ээлери, ак-кара дээрлер. Бүдүмелдиг (материалдыг) хевири: бүдүжү, хевири, угаан-медерели, шынары, сүлде-хуузу, мергежили, онзагай байдалдары. Бо ийи бөлүк салым-чаяан-биле бодарап бүткен. Бойдуста артык чүве чок, ымыраа-сээкти-даа, үнүш-дүжүттү-даа Бурган чаяап каан.
Сарыг шажынның Майдыр кезээн көөрге, өөреникчи туржук, улуг улустуң билбес билиглери хөй. Чижээ, ак дээрлер деп билиг талазы-биле алырга, буян-сагылгалыг, эки кижиниң камгалалы күштүг, сүлде-сүзүү бедик, аксының кежии улуг болур. Кара дээрлер деп билигге аза ораннары хамааржыр. Кижини аас-дылче, айыыл-халапче, аарыг-аржыкче чыгадыр.
Өг-бүлезинде аас-кежиктиг, туруштуг, шынчы кижини буян-кежиктиг деп санаар. Буян-кежик деп сөстүң утказы ханы. Ол кижиниң ызыгуур салгаанын, алыс боттуң эки талаларын, чаагай сеткилдиин, сүзүк-чүдүлгелиин, хүндүткелдиин илередип турар. Алыс төрү-мелинден (ызыгуурундан) багай бүдүштүг, алыксак-чиксек, чүгле бодун бодаар, турамык, өскелерни куду көөр, ааспырак, арагалаар дээш, өске-даа багай шынарларны нүгүл хилинчээ деп санаар.
Шажынны өөредип турда, тыптып келир айтырыглар хөй. Бир оол: «Сүнезин деп чүл?» деп айтырды. Ол дээрге бүдү-мелдиг дириг амытаннарның караанга көзүлбес, кулаанга дыңналбас, угаан-медерелдиг, уран-шевер ээзи, азы башкарылгазы болур. Ол ээлээн бү- дүмелин чүге каапкаш чоруй баарыл? Сүнезинни бүдүрген чери Эрлик хаанның ораны, ынчангаш ынаар кыйгырты бергенде, туттура берип болур. Ийиде, ээлээн бүдүмелиниң чурттаар үези төнүп, ээлеттинмес кылдыр кырааны, үрелип баксырааны, бужартаан болза база кааптар. Сүнезин чогуур бүдүмелин эки ээлезин деп бодаар болза, кадык-чаагай чурттаар, бак кижи болбазы чугула.
Бараат Делег-оол.
Бай-Тал суур.