28.11.2014
ТР-ниң Чазааның чанында Экономика чөвүлелиниң хуралы Кызылга болган, аңаа Тываның Чазааның кежигүннери, Дээди Хуралдың депутаттары, эртемденнер, кожууннарның болгаш хоорай округтарының чагыргалар баштыңнары, федералдыг тургузугларның удуртукчулары, республиканың бизнес ниитилежилгезиниң болгаш улуг-улуг инвестиция компанияларының төлээлери киришкен. Чөвүлел кежигүннериниң болгаш чалатканнарның мурнунга республика Баштыңы Шолбан Кара-оол «2015 чылда Тыва Республиканың инвестиция байдалы болгаш инвестиция политиказы» деп Айыткалды кылган.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң чугаазы:
— Экономиктиг чөвүлелдиң хүндүлүг кежигүннери! Хүндүлүг коллегалар! Чалатканнар!
2015 чылда инвестиция политиказын хевирлеп тургузарының кол быразын тодарадыры-биле бөгүн мында чыылган бис. Республиканың сайгарлыкчылар ниитилежилгезинге болгаш эрге-чагырга органнарынга инвестиция айыткалы чаа чүүл эвес, а чыл санында күүседир ажыл апарган, аңаа эдилгелерни амыдырал боду киирип турар. Ол дээрге чедип алдынган түңнелдерниң дугайында анаа-ла отчет эвес, ол дээрге бистиң девискээривиске инвестицияның байдалын экижидериниң талазы-биле тургустунган сорулгалар-дыр.
Инвестицияже угланган бистиң күжениишкиннеривис хилис болбайн турар. Херек кырында боттуг чедип алыышкыннар илдең. 2007 чылдан бээр республикаже инвестицияның кирер чоруун 5,3 катап (сөөлгү үш чылда — 1,9 катап) өстүрерин чедип алдывыс. 2014 чылдың январь-августа кол капиталга инвестицияларның хемчээли 5,2 миллиард рубль болган, эрткен чылдың ол үезинге деңнээрге 4,2 хуу өскен.
2007 чылга чедир республикага инвестицияның хемчээлин чүгле бюджет акша-хөреңгизиниң күсели-биле тургузуп келген. 2008 чылдан бээр улуг-улуг инвестиция төлевилелдериниң күүселдези эгелээн — хуу компаниялар 27,3 млрд. рубль инвестия салган, ооң иштинде бо чылдың тос айларында — 3,2 млрд. рубль болган, ол 15,8 хуу өскен. Ол өзүлде «ТЭ/К» ХАН-ның, «Лунсин» компанияның идепкейлиг ажыл-чорудулгазының ачызында чедип алдынган, ол Кызыл-Таштыгда чартык металл рудаларының чыдар черин үлетпүр аргазы-биле шиңгээдип эгелээн. «Межегейуголь» компания амгы үениң, бедик технологиялыг шахтазын ажылдады берген. Оон аңгыда «Бенконс» деп даштыкы компания бисте ажылдап эгелээн, ол тууйбу заводунуң болгаш гостиница комплекизиниң тудуунга инвестицияны салыр.
Улуг-улуг инвестиция компанияларында амгы үеде 2,2 муң кижи ажылдап турар, оларның иштинде 1,2 муң кижи (55 хуузу) — бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс. Чоннуң кижи санынга онааштыр кол капиталга салыышкыннарның хемчээли ол үениң дургузунда 5 катап өскен — 7-ден 40,0 муң рубль четкен.
Улуг хемчээлдиг чедиишкин, ынчалза-даа ол бистиң боттарывыстың эге туруштарывыска хамаарыштыр ындыг. Өске адырларда инвестиция байдалы чер албайн турар деп дорту-биле чугаалаайн. Кижи санынга онааштыр дөртен муң рубль дээрге чурттуң ортумак көргүзүүнден ийи катап эвээш. Донор диртип турар регионнардан ылгалы оон-даа улуг — он катап, оон туржук чүс катап болуп турар. Инвестицияның немей өзүлдезиниң базымнары мурнуку хевээр артар болза, Тыва капитал салыышкыннарның бөгүнгү деңнелинге, чижээ Красноярск крайныынга чедер дизе, 30 чыл херек ышкажыл.
Ындыг темпилер биске таарымча чок. Эки ажылдыг болурун, төлептиг чурттаарын амгы үеде эвес-даа болза, бүгү назынында манаар эвес, чоокку үеде чедип алыры күзенчиг болгай. Ынчангаш бистиң мурнувуста аажок нарын, эң чугула сорулга — экономиктиг өзүлдениң темпизин эң-не долузу-биле дүргедедир сорулга салдынган. Ону чүгле инвестиция чорудулгаларының эргелеп-башкарылгазының дээштиг системазын тургускаш, чедип ап болур.
Бо бөдүүн эвес херек дээрзи билдингир, ында белеткеп каан орук чок. Инвестицияны эргелеп-башкарарының адырында системажыдып каан орук амгы үеде федералдыг деңнелде безин чок. Ону кайы-бир черге чогаадыптарын манаар үе бисте чок дээрзин база катап чугаалаайн. Хоойлуга дүгжүр кандыг-даа аргаларны боттарывыс дилээр, үлегерлээр, инвестияга таарымчалыг байдалдар тургузарының кандыг-даа дуржулгазын бистиң байдалдарывыска таарыштыр тургузар болган-дыр бис.
Бо сорулгага хамаарыштыр кандыг айтырыгларны хамыкты мурнай шиитпирлээрил?
Бирээде, регионнуң инвестиция политиказын күүседиринге муниципалитеттерниң хөй кезииниң кошкак киржилгезин.
Федералдыг Хуралга бодунуң Айыткалынга Россияның Президентизи Владимир Владимирович Путин «кайы девискээрлерге угаан-сарыылдыг ажылдаары, кайы-бир бүдүрүлгени тургузары ажыктыгыл дээрзин инвесторларга тодаргай дыңнадыры чугула» — деп демдеглээн болгай.
Ол медээге инвестор харыы бээр бе дээрзинге инвестицияны хаара тударының ниити чорудулгазынга муниципалдыг тургузугнуң кайы хире дээштиг киржип турарыхамааржыр.
2015 чылда муниципалитеттерниң чугула сорулгазы — инвестиция төлевилелдериниң тодаргай даңзызын тургузары болгаш кожууннуң инвестиция паспортун долдурары.Муниципалитеттиң инвестиция паспорту дээрге чогумчалыг инвесторну девискээр-биле таныштырылгадан эгелээр ажылчын чепсек болур ужурлуг.
Инвесторларже муниципалитеттерниң акшаландырыышкын негеттинип турар белен төлевилелдери-биле үнери чугула. Бүгү документилерни белеткээниниң шынары эң бедик деңнелге болуру билдингир.
Инвестиция төлевилелдерин күүседиринге тааржыр хостуг чер участоктарын айыткан бижимелдерни доктаамал долдурар болгаш чаартыр херек. Чугаа чүгле мунипалитеттерниң участоктарының дугайында эвес, хуу өнчү болуп турар черлерниң дугайында болуп турар.
Муниципалдыг тургузугларның чагыргалары оларны сайзырадырынга хуу партнерларны хаара тударының аргаларын тывары-биле бүдүрүлгелерниң, ооң иштинде МУБ-тарныңажылының түңнелдииниң анализин кылыр херек.
Регион эрге-чагыргазы бодунуң талазында, эргежок чугула деткимчени, ооң иштинде саң-хөө деткимчезин инвестиция политиказын идепкейлиг чорудуп турар муниципалитеттерге көргүзер.
Эрткен чылын бо ажылга харыысалгалыг кижилерни Чазак бүгү хоорайларга болгаш кожууннарга тургускан. Оларның шуптузу кылган ажылын саазын кырынга отчеттааннар. Херек кырында — чаңгыс-даа кожуунга инвестиция комиссиялары ажылдаваан, төлевилелдер тургуспаан. 2015 чылда тодаргай төлевилелдерниң бары болгаш хаара туттунган инвестицияларның хемчээли тус чер эрге-чагыргазының ажылының дээштиг болуп турарының барымдаазы болур.
Ийиде, кижиниң шиитпирлекчи ролюнуң дугайын чугаалап тура, кадрлар ам-даа бүгү чүүлдерни шиитпирлээр дээрзин демдеглээр херек.
Хову-Аксынга коммунал халапты чайладып турувуста, чүү эң нарын болганын билир силер бе? Амгы үеде чылдагааннап турары дег, акшаның, материалдарның чогу эвес болган. Бистиң таварышканывыс, амгы үеде каяа-даа таваржып турарывыс эң берге чүүл — бедик мергежилдиг ажылдакчыларның шуут чогу. Бедик мергежилдиглерни чүгле энергетикада эвес, кайда-даа — күрүне эргелеп-башкарылгазында-даа, транспорт болгаш харылзаада-даа — каш кижи барын салаа базып санап болур. Кадрлар чокта кандыг-даа инвестиция — өлүг капитал-дыр.
Биске кээп ажылдап турар компанияларның чүгле дериг-херекселдерин эккеп турар эвес, чаа технологиялар-биле ажылдап шыдаар болгаш бизнестиң кадыг негелдезинге тааржып турар специалистерни база эккеп турары таварылга эвес. Бедик мергежилдиг ажылдакчылар чеже негеттинер болдур, ол хирени республика тып шыдавас дээрзи билдинген. Улуг белеткел безин негеттинмес черлерге бистиң ажылчыннарывыс биске чедип келген, шапкын темп-биле, долу күш-биле, чапсар чокка ажылдап өөренген, оон туржук иже кааптар деп чүве билбес кижилер-биле чижип шыдавас болгай.
Амгы үе бедик мергежилдиг кадрларны болгаш амгы үениң менеджерлерин белеткээри эргежок чугула дээрзин негеп келген. Республикага чүгле инвесторларның болгаш бүдүрүлгелерниң негелделерин барымдаалап турар эвес, чаа чүүлдерже угланган профессионал өөредилгениң системазын тургузар херек. Ол ажыл чогум чоруп турар, ынчалза-даа көскү беримче ам-даа чок. Инвесторлар болгаш +өредилге яамызы бот-боттарын билишпейн турда, өөренип алган уруглар ажыл чок кылаштажып турар. Ажыл берикчилери-биле кады ажылдап кылган өөредилге программалары херек, школачы чылдардан эгелээш, профессионал сертификацияның болгаш хамаарылга чок үнелелдиң ажылга депшииринге чедир планнаашкынның системазы эргежок чугула.
Чижээ, Кочетов, Элегес-Аксы, Элегес, Каа-Хем суурларның школаларынга профессионал угланыышкынның шөлдерин, өске сөс-биле — шахтерлар класстарын тургузарын республиканың +өредилге болгаш эртем яамызынга дагзып тур мен. Немелде өөредилгениң тускай программалары база херек. Ол сорулгаларга «Межегейуголь»-биле, ТЭ/К-биле болгаш Даг-руда компаниязы-биле дугуржулганың төлевилелин ажылдап кылыр.
Үште, кээп болур-даа, ажылдап-даа турар инвесторларга административтиг шаптараазыннар ам-даа хөй дээрзин миннир херек. Бизнеске эң аарышкылыг болур чер участоктарын турскайлаарының, инженер четкилеринге коштурулганың, монополия-биле харылзааның айтырыглары турган-даа, ам-даа бар. Оон аңгыда инвесторларның киирген чагыгларын сайгарарының хуусаазын узадып туруп бээр чоруктар база бар.
Ооң-биле холбаштыр тудуг болгаш энергетика адырларынга сайгарлыкчы чоруктуң байдалын экижидериниң талазы-биле ийи «Орук картазын» бадылаан бис. Тудугда саазын долдурар чоруктарның санын 15-тен 11 чедир кызырарын, тудугга чөпшээрел алырының административтиг бүгү чорудулгаларның каттышкан үезин 2018 чылда 333 хонуктан 230хонук чедир кызырарының талазы-биле хемчеглер көрдүнүп турар. Энергетикага коштурулганың үе-чадаларының санын 10 турганындан 5 чедир, энергия четкилеринге коштунарынга чөпшээрел алырының үезин 281 турганындан 2018 чылда 40 чедирер.
Экижиттинген чүүлдер бар, ынчалза-даа доктааган херээ чок, харын-даа темпилерни шапкынчыдар болгаш улам бурунгаарлаар херек.
Чуртталга тудуунуң талазы-биле административтиг чорудулгаларның төнчү даңзызының дугайында доктаал ноябрь 7-де күштүг болуп кирген. Оларның саны федералдыг 220, регионнуң болгаш муниципалитеттерниң чорудулгаларын бо хүнге чедир134 кылдыр кызырып шыдаан бис. Төлевилел бүрүзүнге хамаарыштыр аңгы чорудулга болур. Чижээ, хөй квартиралыг бажыңнарны тудары-биле чамдык регионнарга 130чорудулганы эртер, бадылап каан даңзы езугаар оларның саны 60 болур. Тудуг кылыры-биле чөпшээрел алырынга эрттирер хүннериниң ортумак саны 276 хонук, олар регионнар аайы-биле аңгы-аңгы болуп турар, чижээ, Ярослав облазында 355 хонук (а бисте 333 хонук), Киров облазында болгаш Саха (Якутия) Республикада — 170 хонук, Москвада — 100.Чөпшээрел алыр чорудулгаларның санын кызырган соонда 276 хонуктан 130 хонук чедир кызырлыр. Деңнеңер: бис 230 хонук чедирер деп турар бис. Күш үндүрер чер бар ышкажыл.
Россияның Тудуг яамызының сайтызында чорудулгаларның бижимелиниң даңзызын парлаан, даңзыда кирген чорудулга бүрүзүнүң бижимелин ында кылган. Ам сайгарлыкчы кижи бүрүзү чорудулганы кандыг нормативтиг акт-биле тургусканыл, кайы хуусаада ооң күүсеттинерил, төлевирлиг бе азы чок бе, ону эрттиреринден канчаар ойталаарыл дээр чүүлдер-биле таныжып ап болур апарган. Эң кол чүүл — чорудулга бүрүзүн аңгы эртери-биле тудуг кылыкчызының киирер документилерниң даңзызын база айтып кааны. Ол билдириишкин ээзинден даңзыда айытпаан документ негээр, немелде чорудулга тургузар эрге регион-даа, муниципалдыг-даа эрге-чагыргада чок. Оон аңгыда тудуг кылыкчыларының күзеп турары объектини технологтуг четкилерге кожарыныңчорудулгазын даңзыда тодаргай бижип каан. Бистиң «оруувус картазын» федералдыг хоойлужудулгага дүүштүр Тудуг яамызы-биле кады эде кылырын Экономика яамызынга дагзып тур мен.
Хүндүлүг коллегалар! Инвестиция байдалын моон-даа соңгаар экижидер талазы-биле бистиң ажыл-чорудулгавыс элээн быжыг үндезинге даянып турар. Эгези шагда-ла салдынган, элээн хөй чүүлдер ам кылдынган. Юбилейлиг чыл биске тодаргай түңнелдерни үндүрер арганы берген, эргежок чугула таварылгада боттарывыстың күжүвүстү мөөңнеп билиривисти, дүрген ажылдап шыдаарывысты көргүскен. Бойдус-биле чаяаттынган болгаш бистиң салым-чаяанныг чаңгыс чер-чурттугларывыстың холдары-биле туткан чүүлдерин чазыг чок болгаш кызымак ажыглаар херек. Ол байлак күш-шыдал шагда-ла үнелеп көрдүнген болгаш кым бодунуң келир үезин болгаш бодунуң ажы-төлүнүң келир үезин республика-биле холбаштырып турарыл, ол кижи бүрүзүнүң өнчүзү болуп турар.
Бо чылын салдынган инвестиция политиказын боттандырарынга ол стратегтиг аргалар 2015 чылда республиканың инвестиция байдалын хевирлээринге үндезини болур ужурлуг.
Ооң-биле кады санаашкынның чаа точказы, чаа-чаа аргалар инвесторлар-биле ажылдың чаа деңнелин илередип турар. Республикага кииириштирген инвестицияның рубль бүрүзү – регионнуң чедиишкинниг келир үезинге, бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың амыдыралының шынарын болгаш деңнелин бедидеринге, девискээрниң амгы үениң социал-экономиктиг инфраструктуразының хевирлеттинеринге салыышкыны. Каттышкан күжениишкиннер-биле Тываның инвестиция күш-шыдалын ооң хөгжүлдезиниң бүзүрелдиг үндезини болдуруп шыдаарывыска идегээр мен.
Инвестиция политика адырында кандыг кол сорулгалар бистиң мурнувуста турарыл?
Бирги сорулга – инвестициялар киириштиреринге стратегтиг арга, Тыва Республиканың перспективтиг социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң үзел-бодалындан приоритеттиг угланыышкыннарны, адырларны, продукция хевирлерин болгаш хандырылгаларны тодарадыры.
Бо үеде олар Сибирь федералдыг округтуң болгаш регионнуң 2020 чылга чедир перспективтиг аргаларлыг чурттуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң дугайында программа документилери-биле тодараттынган. Республиканың Экономика яамызы 2015 чылдың бирги кварталында регионнуң инвестиция стратегиязын хөй-ниитиниң чугаалажып көөрүнге таныштырарын негеп тур мен. Ооң соонда ол дүрген бадылаттынган болур ужурлуг.
Стратегияга дүүштүр республика девискээринде төлевилелдер боттандырып турар улуг инвестиция компаниялары-биле Чөпшээрежилгени чыл санында чарары чугула. Аңаа тодаргай социал-экономиктиг удур-дедир харылзааны айтыр болгаш чөпшээрежилгени боттандырарының түңнелдерин үнелээринге көргүзүглериниң системазын илередир.
Ийиги сорулга – республиканың чамдык девискээрлеринге инвестицияларга идиг бээр политиканы тодаргайлаар. +скээр чугаалаарга, онзагай инвестиция картазын тургузар. Аңаа хөгжүлдезиниң талазы-биле ажып турар (бүдүрүлге сайзырадырының төптери-биле, чижээлээрге, тудуг материалдарының, сүт, эът, дүк, ногаа аймаан болбаазырадырының; турисчи, эмнелге хандырылгаларын бээриниң талазы-биле) зоналарның байдалын тодаргай демдеглээр. Шилиттинген приоритетке дүүштүр девискээрниң тодаргай онзагайын барымдаалап тургаш, күрүне деткимчезиниң механизмин азы инвестицияның идепкейинге идиг бээрин ажылдап кылыр.
Үшкү сорулга – инфраструктура объектилерин сайзырадыры. Инвестицияның сонуургалдыын азы, харын-даа, регионнуң сонуургалдыг эвезин хевирлээринге бодунуң салыышкыны-биле инфраструктураның болгу дег айыылдары бирги черде турар чадавас. Маңаа дөрт угланыышкынны аңгылап болур: социал, транспорт-логистиктиг, инженер инфраструктуразы база ол ышкаш коллектив кирериниң төптери, кады ажылдап кылырының, чаа байдалга чаңчыгарының, экспертизаның болгаш сертификат бээриниң төптери кирип турар инновациялыг болгаш сервис инфраструктуразы.
Бюджеттиң улуг эвес аргаларын барымдаалап тургаш, инфраструктураны сайзырадырының кол аргаларының бирээзинге күрүне-хуу эштежилгениң механизмнерин ажыглаары деп санаар бис. Ол ажыл-чорудулганы улгаттырар бис.
Бирги чадада КХЭ-ниң төлевилелдерин тургузарының ийи чурумун хевирлеп киирери негеттинер. Тускай – «адаандан кырынче» траекторияга, азы хууда инвесторларның эгелеп турар төлевилелдеринге. Тускай – «кырындан адаанче» траекторияга, азы боттандырарынга хереглели инвесторлар-биле ажылдаар талазы-биле тускай организацияның күүсекчи эрге-чагырга органнары-биле кады тодарадып турар болгаш баш бурунгаар өөренип көрүп турар инфраструктура төлевилелдеринге.
Айыттынган сорулгаларны шиитпирлээр чедиишкининиң үнелели чүгле кол капиталга инвестицияларның хемчээлдери-биле база инвестицияларның өзүлдезиниң темпизи-биле тодараттынар эвес, а социал, экономиктиг болгаш бюджет үре-түңнелдииниң көргүзүглериниң эки шимчээшкининге илереттинер. Чаа инвестиция төлевилелдерин боттандырарының ужун чаа-чаа ажылчын олуттарны тургусканының болгаш ажыл төлевириниң деңнелин өстүргениниң дузазы-биле бирги оочурда хамаатыларның чаагай байдалын бедидериниң дугайында чугаа чоруп турар.
Бодумнуң илеткелимни төндүрүп тура, республика девискээринде потенциалдыг болгаш ажылдап тураринвесторларга чугаалаарым болза:
Тыва Республика инвестицияларга ажык! Чаа төлевилелдерни азы бар төлевилелдерни сайзырадырын боттандырар талазы-биле силерниң кандыг-даа эгелээшкиннериңерни чугаалажып көөрүнге белен бис. Оларны кандыг-даа шөлдерге, оларның иштинде Экономика чөвүлелиниң хуралдарынга-даа чугаалажып көөрүнге белен бис.
Кандыг-даа төлевилелди сайгарып көөр бис база ооң үре-түңнелдиг деткимчезинге болгаш үделгезинге аргаларны сүмелээр бис. Ол дээш институттар болгаш хөгжүлдениң механизмнерин сайзыраңгайжыдар талазы-биле базымнарны кылып турар бис.
Экономика чөвүлелиниң хүндүлүг киржикчилери! Инвестициялар киириштирер база инвесторлар-биле ажылдаар талазы-биле бюджеттен дашкаар тускай организацияны тургузарының дугайында айтырыгны бо хүн силерниң-биле чугаалажып көөр бис. Инвесторлар боттарының тодаргай айтырыын шиитпирлээр дээш шоолуг таныш эвес кижилерге келген санында бодунуң төлевилелиниң дугайында эгезинден тура чугаалап берип, болганчок республиканың албан черлеринге аңгы-аңгы кабинеттер аразынга маңнаар ужурга таваржырын амыдырал көргүскен. Ол үе негээр, халалыг болгаш ооң ажыктыы эвээш болур. Маңаа «чаңгыс соңганың» тургузуун киириштирери чугула, чаңгыс черге ханы билиглиг, хөй талалыг специалистерни чыыр. Ынчангаш ол дээш инвестициялар хаара тудар талазы-биле тускай организация тургустунуп турар. Чаа организация тургузугнуң ажылдап эгелээр инвестиция портфелинде 21 улуг инвестиция төлевилели бар. Чоокку келир үениң төлевилелдериниң аразында эът комбинады, цемент заводу, долу технологтуг кезектиң арга-ыяш болбаазырадыр бүдүрүлгелери кирип турар. Чылыг электри төвүн – ЧЭТ-2-ни тудар талазы-биле төлевилел бистерге онза чугула, чүге дизе чылыг болгаш электри энергиязының чедишпези республиканың инвестиция сайзыралынга шаптыктап турар кол чылдагааны бооп артпышаан.
Чаа тургузуг ажыктыг болурунга болгаш бистиң удур-дедир харылзаавысты чаа деңнелче үндүреринге идегээр мен.
Кичээнгейиңер дээш четтирдим!