24.10.2014
Сөөлгү үеде орук озал-ондаа хөйү-биле болуп турары чажыт эвес. Ылаңгыя орук озал-ондаанга хилинчек чок чаш ажы-төлдүң амы-тынындан, чырык өртемчейден чарлып турары ниитилелди дүвүредип турар. Чүге дизе орук озал-ондааның саны хүнден хүнче өзүп олурар. Айтырыг чидиг.
Бо чылын болган орук озал-ондактарының дугайында Тыва Республиканың ОШАЧКИ-ниңинспектору Оюмаа Оюн болгашчолаачы Эрес Ооржак-билечугаалаштым. Орук озал-ондактарынга чогум черле кым буруулугул?
— Оюмаа Бюрбюевна, эрткен айларда болган орук озал-ондактарының сан-түңүн болгаш ниити байдалын чугаалап берип көрүңерем.
— Эрткен 9 айда 64 орук айыылы болган. 2013 чылга деңнээрге, оларның ниити саны — 4,5 хуу эвээжээн. 61 назы четпээн уруглар аар кемдээшкинни алган, а 10 уруг амы-тынындан чарылган. Ол 10 уругнуң 9-зу автомашинага уруг олуртур тускай камгалалдыг кресло чок чорааны-биле айыыл-халапка амы-тынындан чарылган, назы четпээн 1 уруг орук кежип чыткаш, автомашинага хөме тавартыпкан.
— Оон аңгыда кандыг чылдагааннардан болуп турарыл?
— Хөй кезиинде уруглар ада-иезиниң машиназынга тускай кресло чок чорааны-биле айыыл-халапка аар кемдээшкиннерни ап, амы-тынындан чарлып турарын катап-катап кичээндирип демдеглеп көрейн. Мооң мурнунда чылга деңнээрге, кижи кылаштаар черге машинага бастыртып, амы-тынындан чарылган уругларның сан-түңү эвээжээн. Чүге дээрге, школаларда орук шимчээшкинининге хамаарышкан немелде кичээлдерни эрттирип эгелээн. Бодувус база школаларже үнүүшкүннерни кылып, тайылбыр ажылын чорудуп турар бис.
— Тускай автокресло чок чорааны дээш торгаал онаап турар бе?
— Тускай кресло чок чорааны дээш торгаал 3 муң рубль чедир өскен. Октябрьның 22-ден декабрь 22-ге чедир «Автокресло — детям» («Уругларга — автокресло») деп акция чарлаттынган.
— Орук озал-ондааның көвүдээниниң чылдагааны чүде деп бодаар силер?
Эрес Ооржак, чолаачы:
— Бирээде, орук озал-ондаа арагалаашкынның хайы-биле болуп турар. Чолаачыларның эзирик байдалга тургаш, руль артынга олуруп, автомашиназын башкарып чорааш, орук шимчээшкиннерин хөй хажыдып турарында.
Ийиде, ниитилелдиң кижизидилге чогу. Машина мунуп алгаш көрүп чоруурга, чолаачылар каржы болур-дур. Чадаг кижи хамаанчок, машина мунуп алган чоруур кижи олардан коргуп, сезиктиг чоруур. Хензиг-ле чүведен бот-боттарын куду көөрүнде, эрттиржип билбезинде. Өске кижи-даа мени ажа бээрий-не дээн ышкаш, чаржып-ла эгелээр. Кижи бүрүзү чүгле бодун бодап, ажыы-биле чугаалаарга, тура-хөңнүнүң улуу-биле, мелегей чоруу-биле орук айыыл-халавын кылып турар. Улгады берген хоочун чолаачылардан болгаш соңгаар Саян артынче ажып чоруп турар чолаачылардан: «Өске улуг хоорайларда чолаачылар Тывада дег каржы эвес. Соңгаарга машина мунарга безин дыштыг, сагыш амыр, а Кызылга машина мунуп алгаш, кижи бодун дайын шөлүнде дег бодап, коргуп, «кижи кырынче-даа халып келбээй-не деп бодап чоруур» дээн чижектиг хомудалдыг сөстерни бо-ла дыңнаар-дыр мен. Чолаачы кижиниң канчаар машина мунуп чорууру, ооң иштики делегейин, ооң сагыш-сеткилин, тура-хөңнүн көргүзүп турар. Орук озал-ондааның хөй болуп турарының база бир улуг чылдагааны — тыва чоннуң шаандагы чаагай чаңчылдарын сагывайн барганында. Бир эвес чадаг чорааш, чанында кижини хүндүлээр кижи болза, машина башкарып чорааш база-ла ындыг болур ужурлуг.
Кара туразында бодун «көргүзүп», хоойлу-дүрүм сагывайн, мурнун былаажып халыткан чолаачыларның хайы-биле орук озал-ондаа хөй болур. Оларның арын-нүүрүнге амы-тынындан чарылган, кемдеп-кергээн кижилер артар. Ылаңгыя кем чок чаштарның төгүлген ханы шак ындыг чолаачыларның холунга боражып артып каар.
— Силерниң бодалыңар-биле ол байдалдан кандыг арга-биле уштунуп болур бис?
— Чаагай чаңчылдарывысты, ужурларывысты чон ортузунга улам нептередип, бот-боттарывыска хамаарылгавысты экижитсивиссе, эки түңнелдиг болур бис. Бир эвес шыңгыы шиитпир үндүрбейн, бо айтырыгны ажык арттырар болза, тыва чонувус келир үезинге багай салдарны чедирер. Чүге дээрге чаштар дээрге-ле бистиң келир үевис, салгакчыларывыс-тыр.
ТҮҢНЕЛ БОДАЛ: Чаш ажы-төлдү орукка ап чоруурда кичээнгейлиг болбааны дээш, орук дүрүмүнге орта өөретпээни дээш, азы чаш назы четпээн уругну хайгаарал чокка кудумчуже салыпканы дээш ада-иезин шыңгыы сайгарып, торгаал онаар үе келген.
Ондактыг оруктарга чаштарның айыыл чок чоруу дээш кол нуруузунда ада-ие кижи улуг харыысалгалыг. Ада-иелер, кичээнгейлиг бооп, ажы-төлүвүстү ондактыг оруктардан чайладып, бодувустуң орук шимчээшкиннеринге шын алдынарывысты оларга көргүзүп, оруктарга шимчээшкинниң айыыл чогунуң күрүне инспекциязының негелделерин күүседип, ажы-төлүвүстү айыыл-халаптан камгалаалыңар!
Айдың ОНДАР.