Шүүргедээн эзир куш дег, сүрлүг чоргаар мөгелерни…

Бүгү-делегейниң Уруглар хүнүнде тыва хүрешти  5 хардан 16 харга чедир оолдар аразынга эрттирери чаңчыл болган. Бо чылын XI дугаар эртип турар хүреш оюнунга республиканың ырак-чоок булуңнарындан 1200 мөге оол күжүн шенешкен. Найысылалдың Сүбедей, Ярыгин спорт комплекстеринге болгаш Херел спорт залынга бичии, элээди өзүп орар мөгелерниң хүрежин көөр дээн мөгейикчилер хөйү-биле чыглып келген.

5-6 харлыг мөгелерниң аразында ыглажып-даа, ачыр-дачыр эрзиг кылдыр тутчуп-даа турарлары бар. Эр кижи дидим болгаш күштүг болур дээрзин бадыткап, 128 мөгениң аразындан Чаа-Хөлдүң мөгези Начын Шактар шүглүп үнген. Yжүүрлешкен мөге — Улуг-Хемден Шойдуң Дугур-Сүрен болган база үшкү, дөрткү черлерни Кызыл хоорайдан Айлун Ооржак биле Алдын-Херел  Монгуш ээлээннер.

7-8 харлыг оолдар аразынга Өвүрнүң мөгези Бады-Эртине Саая шүглүп үнген. Yжүүрлешкен мөге Барыын-Хемчиктен Азият Иргит база үшкү, дөрткү черлерни  Сүт-Хөлден Айыс Сарыглар биле Эрзинден Сүгдер Намчаа ээлээн. Бештен сеске чедир Кызылдан Эдуард Сарыглар, Чаа-Хөлден Сайын-Белек Сандак, Бай-Тайгадан Маадыр Ооржак болгаш Кызылдан Даш-Хая Наважап шаңнаткан.

9-10 харлыг оолдар ортузунга Сүт-Хөлдүң мөгези Айдаш Монгуш Кызыл кожуундан Багыр Монгушту октааш, шүүлген. Назы-харының аайы-биле хүрешкен мөгелер эки белеткелдиин, тиилелгеже чүткүлдүүн болгаш чараш аргаларын көргүскеннер.

11-12 харлыг оолдар аразынга Чөөн-Хемчиктиң мөгези Эраст Сарыглар кымга-даа аштырбайн, шүүлген. Барыын-Хемчиктен Айрат Иргит үжүүрлешкен, а үшкү, дөрткү  черлерни Чөөн-Хемчиктен Ай-Хаан Делгер-оол, Кызылдан Айдыс Даржаа үлешкен.

2000-2001 чылдарда төрүттүнген 13-14 назы-харлыг 165 санныг оолдарның хүрешкениниң соонда күштүг дээн дөрт мөге: Чөөн-Хемчиктен Артыш Ооржак биле Чечен-оол Сат, Сүт-Хөлден Куңдесонам Ондар база Чеди-Хөлден Ай-Хаан Иргит  олар арткан.  Бо салыгда аарыкчылар улам-на девидеп, боттарының мөгелери дээш сагыжы аарып, алгыржып каап-ла олурлар. Шөлче хүрежири-биле чалаткан дөрт мөге оолду көөрге, дөртен кижи шинчилиг ышкаш көстүр. Мөге кижиниң чараш арга-хоргазын ажыглап тургаш, Артыш Ооржак бо хүрештиң тулган мөгези болуп шүглүп үндү. Ооң-биле үжүүрлешкен мөге — Куңдесонам Ондар, а Ай-Хаан Иргит биле Чечен-оол Сат үшкү, дөрткү шаңналдыг черлерни үлешкеннер. 

Дөрт шыырак мөгелерниң аразынче кирбейн-даа барган болза,  кончуг аваангыр-кашпагай мөге оолдар хөй-дүр деп эскердим. Ынчангаш олар база шаңналдарга төлептиг болган. «Кижиниң сынын хеви каастаар, аъттың сынын дерии каастаар» деп үлегер домак бар. Мөге кижиниң овур-хевирин содак-шудаа каастаар болгай. «Эң чараш национал хеп» дээш Улуг-Хемден Мөңге-Белек Сурунчап, «Чараш девиг» дээш Кызыл хоорайдан Саян Монгуш, «Тиилелгеже чүткүл» дээш Кызыл кожуундан Начын Аякпан база Кызыл хоорайдан «Эң чараш арга» дээш Дензин-Доржу Ондар хүндүлел бижиктер болгаш белек-селектер-биле шаңнатканнар.

Бо маргылдааның улуг мөгелери 15-16 харлыг оолдарның  күштүглери илереттинип үнүп келгилээн. Эң шыырак 8 мөгениң аразынга Кызыл кожуундан Альберт Куулар, Чөөн-Хемчиктен Очур Ооржак, Эрзинден Баазаң Баткар, Чаян Седен, Төмүр Дарсы, Өвүрден Белек Кыргыс биле Аңгыр-оол Кыргыс, Улуг-Хемден Демир-Хая Самдан олар артканнар. Оларның ачыр-дачыр тудушканының соонда, дөрт шыырак мөге арткан. Түңнел салыгда тулган мөгени илередири-биле Баазаң Баткар Очур Ооржакты октааш, шүглүп үнген. Yшкү, дөрткү шаңналдыг черлерге  Өвүрден Аңгыр-оол Кыргыс, Эрзинден Чаян Седен төлептиг болган. Бештен сеске чедир хүрешкен мөгелерге база шаңналдарны тывыскан.

«Бистиң республикада чылдан чылче тыва хүреш оюну сайзырап орар. 5 хардан 16 харга чедир тыва хүрешке сонуургалдыг оолдарның саны немежип турары өөрүнчүг. Эрткен чылын 1147 оол хүрешкен болза, а бо удаада  республиканың ырак-чоок кожууннарындан 1200 мөге кээп киришкен. Ада-иелер оолдарының идик-хевин дыка эки белеткеп, даарап берип турар. Тыва хүрешти моон-даа соңгаар сайзырадыры-биле кожа чыдар Хакасия, Даг-Алтай республикалардан болгаш Моол күрүнеден бичии болгаш элээди мөгелерни чалап алгаш, эрттирер сорулга салдынган. Бо ажылдың төлевилелин удавас ажылдап кылып эгелээр бис» — деп,  маргылдааның удуртукчузу Радислав Наважап демдегледи.

Тыва хүрешти чыл санында бедик деңнелге эрттирип турар республиканың алдар-аттыг мөгелерин болгаш спорттуң тергииннерин чоргаарал-биле адап болур. Радислав Наважап, Александр Чадамба, Эрес Кара-Сал, Аян-оол Ондар, Айдың Отчурчап, Саток Кенден, Айдаш Самдан болгаш өскелер-даа.

… Тывалар көк кылын торгуну кадак удазыны-биле сырып тургаш, даараан содак, шудактыг, кара булгаар-биле угулзалап даараан кадыг идиктерлиг. Ол идиктеринде, тайбазын дээш, өрүп каан баг чуларлар кедирип каан. Баштарында кызыл хорагайдан сиилбип даараан бөпүрүк оваадайлыг, ийи илиг бичии хавактыг, кара хилиң маак, чалаалыг бөрттерлиг. Черле дыка каас-чараш, эрзиг көстүп турганнар… Иргит Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп номунда бижээни дег бистиң мөгелеривистиң хеп-сыны база кайы ырактан-на шевергин көстүр болгаш боттарының дурт-сыны «чараштыр хемдип каан кажыкка» дөмейи чараш-ла-дыр.

Ася Базыр-оол.