Тывызыксыг суугу

Тыва Республиканың Чазаанга бо чылдың январь айда болган чөвүлел хуралга Кызыл хоорайга хөй каът бажыңнарны тударын көвүдедириниң, найысылалдың экологтуг байдалының баксыраар чоруун болдурбазының айтырыгларын чугаалажып көрген.

2011-2012 чылдарда Кызылдың девискээринде болгаш хоорай чоогунда харда химиктиг бүдүмелдерниң чүү хире чыылганын шинчилээн эртемденнер база ол хуралдың ажылынга киришкен. Хуралга сөс алган эртемден Наталья Янчаттың дыңнатканы-биле алырга, хөмүр-даш-биле одаар суугуларлыг бажыңнарның чанында харда кижилерниң кадыынга хоралыг химиктиг бүдүмелдер хөй, Кызылдың чылыг-энергетика төвүнүң агаарны хирлендирип турары доктааткан өй-чижектен көвүдевейн турар. Кызылдың агаарын хирлендирбезиниң бир аргалары Каа-Хем хөмүр-даш уургайының хөмүр-дажын эзилдирип болбаазырадыры, энергияның чаа хевирлерин шиңгээдип алыры. Ол хуралга саналдар езугаар алырга, шинчилелдерден өске, Кызыл хоорайны хөмүр-даш ыжы, хөөзүнден хирлендирбес дээш, херек кырында боттандырыпкан тус черниң технологиялары чок бооп турар.

Ол хуралга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл хоорайның агаарының арыг болуру эртемденнерге база хамааржыр айтырыг-дыр деп демдеглээн. Дарганың мынча деп чугаалаанын солун-сеткүүлдерден номчааш, шагда-ла таныырым эртемденни сактып келген мен. Ыжы, хөөзү чок кылдыр хөмүр-даш хүлдендир өрттенип каар суугу чогаадып турар мен деп, чеди-сес чыл бурунгаар меңээ эң баштай чугаалаан кижи. Чер бажыңда чурттап, хүннүң-не суугу одаар, хөмүр-даштың хөөзүнге былчажып, ыжынга хирленип чоруур болгаш, суугузун эртемден чүү хире чогаадып алганын,  суугуну кылып эгелээн бе дээрзин оон үргүлчү айтырар кижи мен. Чүгле мен эвес, ону таныыр-билир, хөмүр-даш-биле бажыңын чылыды одап турар өске-даа кижилер сонуургаар. Кыпкан  хөмүр-даштың кара ыжы хоолайындан агаарже бурт дивес суугу турар  чүве бе деп, ону канчаар чогаадып каанын айтырарывыска, хөй-ле формулалар, эртем терминнери адап тайылбырлаар, а бис ону билип чадап каан бис – эртемденнер эвес. Хөмүр-даш хүлдендир өрттенип каар суугу чүгле мен ышкаш ийи-чаңгыс кижилерге эвес, а ыш-хөө кырынга диргели берген турар кызылчыларның шуптузунга ажыктыг болбайн канчаар. Ооң суугузунуң дугайында айтырарга, техниктиг эртемденнерниң кандидады Сергей Иванович Дамдын: «Шенелделер чоруп турар» — деп каар эртемден.

Эртемденниң намдары солун. Кызылдың автоорук техникумун дооскан, шериг хүлээлгезин күүсеткен, шериг соонда Красноярскиниң политехниктиг институдун дооскан, Иркутск, Горький, Москва, Волгоград, Ярославль хоорайларда машина тудуунуң заводтарынга ажылдап чораан, Москваның автотранспорт тудуунуң академиязының аспирантуразынга техниктиг эртемнерниң кандидады эртем адын камгалап алган, ооң соонда Тываның күрүне университединиң инженер-техниктиг факультединде хөй чылдар дургузунда башкылап ажылдап чоруур.

Эртемденниң чогаадып турар суугузу Кызылдың агаарын арыглаарынга дөгүмчелиг бооп болур-дур, суугузунуң шенелделериниң түңнелдери кандыг болган ирги деп бодап, Тываның күрүне университединиң инженер-техниктиг факультединиң башкызы, техниктиг эртемнерниң кандидады Сергей Иванович Дамдынга барып ужураштым.

Сергей Иванович чогааткан суугузун тууйбудан кылып, шенеп көөрге, хөмүр-даш эки хып, ооң иштинде температура улгаткаш, тууйбуларның иштики талазы хайлы бээр болган. Мындыг суугу чогаадып алганын республиканың Экономика яамызы биле чаартылгалыг технологиялар төвүнүң удуртулгазынга дыңнадып, деткимче дилээрге, ол албан черлери боттарының ажылдакчыларын чорудупкан. Суугуну эртемден хөмүр-даш-биле одаарга, хоолайының бажындан кажан кара ыш үнүп кээрин олар ийи шак хире манаан. Кара ыш үнмес боорга, боттары база ийи шак хире одаарга, кара ыш бурт-даа дивээн. Экономика яамызы биле чаартылгалыг технологиялар төвүнүң удуртулгазындан бо суугу бажың-балгатты суг-биле изидип болур демир хевирин кылырынга дуза көргүзүп, акша-төгерик-биле дузалаарының дугайында эртемден дилег киирерге, суугунуң конструкциязын долузу-биле негеп эгелээннер. Чогаадыкчы кижи бодунуң чогааткан чүүлүн өске кижиге азы организацияга берип, массалыг информация чепсектеринге парладыптар, чок болза ол дугайында бүгүдеге билдингир апаар болза, ооң автор эргезин хүлээп көрбейн барып болур. Мооң ужурунда ийи таланың аразынга чөрүлдээлер база тыптып келген. Ындыг-даа болза, Людмила Трусова экономика сайыды турда 500 муң рубль грантыны берген. Демир суугуну кылып, шенелде эрттирерге, суугунуң иштиниң изии барык-ла 1000 градус хире апаар болгаш, ооң иштики демир кезээ эстип каар болган. Суугуну хайындырып кылган каңнакчылар безин ооң иштинде демир кезектерни хайылдырыптар изиг температураның тыптып кээриниң ужурун тыппааннар. Эртемден болгаш чогаадыкчы Сергей Дамдын демир суугузун эде кылган. Гараж азы оон өске кандыг-бир бажың тыпкаш, ооң суг системазынга суугунуң чаа хевирин кошкаш, шенелдени чайын кылып, ажылын келир күске чедир доозуптарынга бүзүрелдиг апарган.

Суугузунуң тууйбу хевирин база чедир кылыр сорулгалыг. Ооң иштинге изигни эвээжедип, тууйбулар хайлы бербес температураны илередири-биле санаашкыннар кылыр, тургузуун өскертир апаар.

Техниктиг эртемнерниң кандидады Сергей Дамдынның чогааткан суугузунуң иштинге 1000 градус чыгыы изиг канчап тыптып, хоолайдан кара ыш бурт дивес кылдыр хөмүр-даш канчап кыва бээрил? Ол дээрге авторнуң тывызыы. Тывызыының баажызын өскелерге айтып бериптер болза, Сергей Иванович тывызыкты салган кижи эвес апаар.

Суугузунуң шенелделери долузу-биле чедиишкинниг боор, ону чогаатканы дээш Сергей Дамдынның автор эргезин хүлээп аптарга, хөмүр-дашты төндүр өрттедиптер суугузун эртемден бүдүрүлгеге бериптеринге белен.

Шаңгыр-оол Монгуш.

"Шын" солун