Шолбан Кара-оол: «Наркотиктер саарылгазын болдурбас»

Николай Цветков:

— Бир дугаарында, республиканың наркотиктерге удур комиссиязының ажыл-чорудулгазынга дорт киржир арганы бергени дээш ТР-ниң удуртулгазынга, ылаңгыя Шолбан Валерьевичиге, четтиргенимни илередир-дир мен. Наркотиктерге удур комиссия херек кырында ажылдап турарынга шынзыктым. Комиссия болза, белен эвес ажыл-иштиң сорулгаларын чиге угаап-билип турар, бедик мергежилдиг, шыырак билиглиг кижилерден, тодаргай угланыышкыннарның удуртукчуларындан тургустунган.
Наркотиктерге хамаарыштыр байдал чүгле Тыва Республикада эвес, а бүдүн Россияда чидиг болуп артпышаан. Социал айтырыгга болгаш эмчи албан черлериниң сан-чурагайлары езугаар алырга, медицинаның эвес наркотиктерни ажыглап турар аныяк кижилерниң саны ам-даа хөй. Россияда бир чылда 34 харга чедир амы-тынындан чарылганнарның саны 100 муң ажып турар деп билир бис. Ооң мурнунда чылдарга деңнээрге, түң эвээжээн-даа болза, тайбың үеде мынча хөй аныяк кижилер шыңгыы чылдагаан чокка амы-тынындан чарылбас. Оларның шуптузун наркотиктер ажыглаан соонда өлген деп болбас. Ынчалза-даа албан-езузу-биле хан-дамыр, өкпе-баар азы өске-бир аарыгларындан чок болган деп турза-даа, даштындан холгаарлаашкынның, харын-даа наркотиктер ажыглаанының түңнелинде олар чок болуп турар чадавас.

Боттуг чылдагааннар уржуундан социал-экономиктиг хөгжүлде талазы-биле ындыг-ла эки эвес үени эртип турар регионнарда наркотиктер ажыглаар байдал нарын дээрзи билдингир. Маңаа эрге-хоойлу камгалаар органнарның ажыл-чорудулгазы кол черни ээлээр, кем-херектиг чорудулганы организастап турар кижилерге бистиң талавыстан кандыг-даа өршээл турбас. Ынчалзажок чүгле ялалаары-биле наркобайдалды өскертип шыдавас бис. Мону барымдаалап профилактиктиг ажылды улам күштелдирери негеттинип келген. Амыдыралының оруундан тайып, наркотиктерни ажыглап, харын-даа аар эвес кем-херек үүлгедип, соң-даарта чуртталгазын үреп алырлар эвээш эвес. Оларны шиидип, хоругдал черлеринче чорударынче далашпайн, наркотиктерден хамаарылгазын хостаар хемчеглерни чорудары чүүлдүг. Амгы үеде РФ-тиң Президентизиниң даалгазы-биле наркотиктерден хамаарылгалыг кижилерни келдередир болгаш эде социализастаар талазы-биле программаның төлевилелин ажылдап кылган.

Тыва Республиканың шупту эрге-чагырга органнары айтырыгның кайы хире чидиин, чугулазын билип, ону чавылдырарының талазы-биле дүүшкек хемчеглерни хүлээп турар, ынчалза-даа күүседир чүүлдер ам-даа хөй.

Шолбан Кара-оол:

— Николай Борисович база ооң командазының кежигүннери-биле кады ажылдажылгавыстың сорулгалары канчаар-даа аажок улуг, нарын. Маңаа чүгле акша-хөреңги талазы-биле эвес, чижээлээрге, Тывада черлик чашпанны белен тып алырынга удур аргаларны херек кырынга шын ажыглаары чугула. Ынчангаш федералдыг албанның методиктиг деткимчези биске үнелиг. Республикада наркотиктерге удур профилактиктиг ажыл-чорудулганың кол угланыышкыны — черлик чашпанны узуткаарының талазы-биле хемчег-лер. Олар багай эвес чоруттунуп турар. 2004 чылда 29 муң гектар черге черлик чашпан өзүп турган. 2004-2009 чылдарда черлик чашпанга удур демиселди муниципалдыг тургузугларның болгаш чер ажыглакчыларының күжениишкиннери-биле чорудуп турган. Ынчалза-даа ол чедишпес болган. Ынчангаш «Наркотиктерни ажыглаарының болгаш оларны хоойлуга дүүшпес саарылгазының талазы-биле 2009-2010 чылдарда комплекстиг профилактика хемчеглери» деп республиканың тускай сорулгалыг программазын бадылаан. Программаның акшаландырыышкыны 20 млн. 838 муң рубль, ооң иштинде черлик чашпанны узуткаары-биле 46 көдээ ажыл-агый техниказын саткан. Программаның ужур-уткалыын болгаш дээштиин барымдаалааш, дараазында ийи чылга узаткан.

2009-2012 чылдарда черлик чашпан өзүп турган 26 муң га черни арыглаан. Культурлуг үнүштер тарып болур черлерни көдээ ажыл-агый саарылгазынче хаара тудуп, бараан бүдүрүкчүлеринге быжыглаан. Ооң түңнелинде сөөлгү 5 чылдар дургузунда тарылга шөлдериниң хемчээли 11 муң 923 га чедир улгаткан. Чыл санында 3500 га шөл немежип турар. 2013 чылдың август 22-ниң байдалы-биле алырга, 2576 га черде черлик чашпанны узуткап, чыл планының 95 хуузун күүсеткен. Ажыл ам-даа уламчылаар.

Тайга черде турар Тере-Хөл кожуунда чаңгыс-даа кем-херек үүлгедиишкини база наркотиктерден хамаарылгалыг кижи бүрүт-кеттинмээн деп хуралга дыңнадывыс. Ынчаарга наркотиктерге хамаарышкан чидиг байдалдың дөзү — наркотиктерни белен тып алырында ышкажыл. Республикада наркотиктер саарылгазынга хамаарыштыр кем-херектиг чорудулганы боттандырган үүлгедиишкиннер ниити кем-херек үүлгедиишкиннериниң 23 хуузун тургузуп турар. Бо-ла бүгүнү чугаалап тура, Тываның чурттакчыларының сеткил-сагыжынга угаан-бодалынга ол канчап-даа таарышпас деп демдеглекседим. Ынчангаш кажан «акша-көпеек хереглээш азы ажы-төлдү школага белеткээр дээш» дээн чижектиг туруш-биле шуут чөпшээрешпес мен. Кандыг-даа берге үелерни эртип, эртер-даа бис, ынчалза-даа шаандан тура бистиң өгбелеривис кижи бүрүзүнүң сүлде-сүзүү бар деп бүзүреп, ону буянныг чоруктар-биле долдуруп, келир үениң салгалдарынга арыг-чаагай кылдыр арттырарын кызыдып чораан. А кажан багай чүүлдер кылып, өскелерге хилинчек-човулаң чедирерге, ол кижиниң бодунуң, ооң каш чада салгалдарының чүъгү аартап, сүлде-сүзүү кудулаар дээрзин ыяк билир турган. Ынчангаш наркотиктерге хамаарышкан кем-херек чүгле хоойлужудулга талазындан эвес, а бодунуң келир үезинге хамаарыштыр онза аар үүлгедиишкин-дир. Бөгүн бистиң күрүневис күштүг-күчүлүг, ынчангаш наркотиктер саарылгазының кем-херек үүлгедиишкиннерин болдурбас дээш эрге-чагырга органнарының шупту чергелери харыысалгалыг ажылдаар ужурлуг. Федералдыг албанның ачы-дузазы болгаш деткимчези-биле наркотиктерге удур ажыл-чорудулга улам шыңгыырап, дээштиг болур дээрзинге бүзүрээр мен – деп чугаалаан.

Николай Цветков Тыва Республиканың эрге-чагырга органнарының удуртулгазы-биле ужуражылгалардан аңгыда, Тываның Камбы-ламазы Тензин Цултим болгаш Кызылдың Епискову, Тываның Феофаны - биле ужуражып, наркоманияга удур демиселге хамаарышкан айтырыгларны сайгарып чугаалашкан.

Азияна Тау.

"Шын" солун