«Кидисте – Амыдыралдың хээлери» — 2013

Республика хүнүнүң байырлалының эң-не чогаадыкчы, чараш хемчээ «Кидисте — амыдыралдың хээлери» мөөрей Арат шөлүнге ажыттынган. IV дугаар кидис байырлалы Азияның көшкүн чоннарының кичээнгейин хаара тудуп, улуг сонуургалын оттурган дээрзи мында киржип келгеннерниң идепкейинден көскү. Тыва Республиканың культура сайыды Вячеслав Октябрьевич Донгактың бодалы болгаш идепкейи-биле эгелээн ук байырлал хөй язы-сөөк чоннарның культураларын каттыштырып, эп-найыралын быжыктырганын аалчыларның өөрүшкү чайнаан арыннары сөглеп турду.

ТР-ниң Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Михаил Сергеевич Козлов байырлалдың ажыдыышкынынга үнелиг сөстерни чугаалап, аалчыларга байыр чедирген. Дүк салыр чараш байырлалдың сценажыткан көргүзүүн культура сайыды В. Донгак биле Чазактың Даргазының бирги оралакчызы М.Козлов дүктү савааштаар езулалды ажыдып, эгелеп бергени көрүштүг болган. Көрүкчүлер диңмиттиг адыш часкап, амырлап курайладылар. Байырлалдың оюн-көргүзүүнге республикаларның төлээлери боттарын таныштырып, кидистен кылган национал хептери-биле байыр чедириишкинниг үнүп турду.

Малдың дүгүн кыргып, ажаап алгаш, ону байырлап алгаары — чүгле тываларның эвес, а бүгү Азия чурттарының чаагай чаңчылы. Дүктен дыдып, ээрип кылган хеп, соокта чылыг, изигден камгалаар, чиик-даа, эптиг-даа. Көшкүн чоннарның амыдыралы кидис-биле сырый холбаалыг. Олар ыдыктарын кидиске чуруп, хевирлеп, сагыш-сеткилин аңаа илередип чорааш, катаптаттынмас культуразын кадагалап, салым-чаяанын ажыдып келгеннер. Байырлалда кожавыс Алтай, Хакасия, Красноярск край, Омск область база улуг даштыкы күрүнелер: Моол, Казахстан, Кыргызстан база Турциядан төлээлер аалдап келген. Эрте-бурунгу езу-чаңчылдарын камгалап арттырган Тыва чурту хамыктың сонуургалын сорунзалап турар.

Чайның сөөлгү айының ортаа чаазында Тываның найысылалының кол шөлүнге мөөгү дег ак өглер тиктинип, байырланчыг хөөннү улам көдүрген. Кижи төрелгетенниң чогаатканы, баажызы тывылбас тывызык — тыва өглерниң кол кезээ кидис байырлалын эгелээн. Тыва тоолдарда «тос аът долганып четпес, докулчак ак өргээге кирип кээрге, дөрде хаан, кадын саадап орган» дээни ышкаш, каас, чычыы, хорагай тоннарлыг ээлери эвилең-ээлдек уткуп турду. Байырлал хүннеринде оларның аалчылары үзүктелбээн. Культура сайыды баштаан ажылчы бөлүк, даштыкыдан хүндүлүг аалчылар дээш, кымнар кирбеди дээр.

Садыг-майгыннарда болгаш өглерде делгээн уран кылыглар аразында чүү-даа бар. Тыва хөгжүм херекселдери кылыр мастер Марат Дамдын, Улансүрен Цэцэгдар база Саяна Биче-оол башкыларга удурткан ТывКУ-нуң сургуулдарының бөлгүмү «Белек», Улуг-Хемниң «Эне-Сай» ус-шеверлер каттыжыышкыны, Барыын-Хемчиктен даш чонукчузу Аяс Монгуш база чинчиден каасталгалар дискен Чойгана Монгуш дээн ышкаш республика иштинде сурагжый берген уран кылыкчыларның делгээн чараш чүүлдерин чон магадап ханмаан. Кидистен платьелер, тоннар, угулзалыг орун-дөжек, кадыннарның барбалары, өг-бүлеге, ал-ботка камгалалдар, күзел күүседир ойнаар-кыстар, тайгалаар чылыг идиктерден эптиг-чымчак бажыңга кедеринге чедир… Кайгап хараан, чурукка тырттырган, делгээн барааннарны кеткен, суйбаан кижилер мурнун былаажып иткилежирлер-даа. Чөөн-Хемчик, Улуг-Хем, Каа-Хем, Сүт-Хөл, Бии-Хем, Чаа-Хөл кожууннарның культура эргелелдериниң өглери бүрүн тыва национал дерилгези-биле хамыкты кайгатты. Оларның культура ажылдакчылары боттарының оюп чураан каас өглеринде, дошпулуурун, игилин туткан чоргаар орар аныяктар чорду. Байырлалдың түрлүг аалчызы – тевени улус аажок сонуургаан. Ээрбек сумузундан хоочун малчын Дүпчаа Суванович Сувакпут бодунуң тергелээр, шанактаар кылдыр өөреткени чааш теве биле аътты күзелдиглерге мундуруп турган.

Байырлалдың ийиги хүнүнде мөөрей-делгелгениң шупту киржикчилери кидис салырынга, чеп эжеринге база кидистен хеп, суй белектер кылырынга мастер класстарны бараалгаткан. Кожа чыдар республикаларның төлээлериниң дүктен кидистиң канчаар хуула бээрин көргүскен мастер-классты эрттирген. Тываның күрүне университединиң студентизи Айысмаа Сат — база ол хүннүң маадыры. 2011 чылда, II чоннар аразының кидис байырлалынга киришкеш, дипломант атты чаалап ап турган. Ол бо удаада чевин эжип-эжип, культура сайыды Вячеслав Донгакка дамчыдарга, оозу ол чепти алгаш, улаштыр эже бээрге, чыылганнар сонуургап магадааннар. Сайыттар безин чеп эжип турар дээрге тыва чон кандыг-даа шылгалданы шыдаар бедик культурлуг, маадырлыг бурунгу чон-дур деп кожа-хелбээ аалчыларывыс боттарынга демдеглээн боор.

Маргылдааның төлээлери кидисти салгаш, боттарының күрүнезиниң база республиканың кожуун бүрүзү сүлдезин сырып каап турары онзагай болган. Байырлал чылдан чылче улам аян-шинчи кирип, чаа чогаадыкчы чедиишкиннер хөй болган деп, көрүкчүлер үнелеп турду.

Чаяна Чыкай