ВЕРА ЧYЛЬДYМОВНА БАЙЛАК

Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуну, ынчан бот-догуннаан Тыва Арат Республика күрүнеден эки-тура-биле дайынче аъттанган тыва дайынчыларның сөөлгү дириг арткан маадыры Вера Чүльдүмовна Байлак 2013 чылдың июль 12-де 89 харлыында мөчээн. Ол июнь 30-те аар кемдээшкин алганының уржуундан Кызыл хоорайда республика эмнелгезиниң травматология салбырынга чок болган.

Вера Чүльдүмовна Байлак 1924 чылдың декабрь 15-те төрүттүнген. 1943 чылда тыва эки турачыларның кавалержи эскадронунуң санитар инструктору болуп дайынче аъттанып турда, ооң хары чүгле 18 турган. Дайын-чааның шөлүнге 8-ки гвардияның эскадрону-биле Украинаның Ровно-Луцк областарын хостажып, бодунуң эрес-дидим чоруун көргүскен. Немец фашистиг эжелекчилерден акы-дуңмалышкы Украинаның хоорай, суурларын хосташкан каржы-дошкун тулчуушкуннар соонда тыва эки турачыларның саны көзүлдүр эвээжээн. Ынчангаш өске күрүнениң хамаатыларын дайын-чаадан хостап төрээн тывазынче дедир аъткарган. Ынчалдыр Вера Байлак дайындан гвардияның сержантызы эргелиг чанып келген. Дайынчы шаңналдарының аразында – Ада-чурт дайынының ийиги чергезиниң ордениниң чайнап чорууру ооң маадырлыг чоруунга күрүнениң улуг үнелели.

Фронтудан чанып келгеш ада-иезиниң ижин уламчылап, КПСС-тиң ХХ съездизи аттыг совхозтуң малын хүлээнип алгаш, хүндүлүг дыштанылгаже үнгүжеге ажылдаан. Ол үениң дургузунда он ажы-төлдү - чеди кысты, үш оолду кижизидип өстүргеш, Маадыр ие атка төлептиг болган. Бичежек дурт-сынныг-да бол, дайынга дадыккан эрес-дидим, тура-соруктуг, амыдыралга ынак, баштаксымаар аажы-чаңныг ие херээженни кижи эскербейн баар арга чок. Ооң өөнүң ээзи Хапылак Сарыглар башкының «аъдының бажы эрте хоя» берзе-даа, ол улуг өг-бүледе хөй ажы-төлдүң шыңгыы кижизидикчизи, арга-сүме берикчизи болбушаан, эргим ава, энерелдиг кырган-ава, мерген өгбе болуп арткан.

Колхоз-совхозтар дүжүп турар 90 чылдарның берге үелеринде Вера Чүльдүмовна бодунуң арат ажыл-агыйын тургузуп, ону мурнакчыларның санынче кииргеш, удуртукчу салым-чаяанын база көргүскен. 2002 чылда арат ажыл-агыйының малының баш саны бир муң ажып, көдээ аэжыл-агый кооперативи кылдыр эде тургустунган. Республиканың көдээ ажыл-агыйын хөгжүдеринге киирген үлүг-хуузу дээш В.Ч. Байлакка чазактың шаңналдарын, оларның аразында Тыва Республиканың орденин тывыскан.

Ооң кайгамчык салым-чолун хөйге чонга таныштырар дээш Россиядан билдингир журналистер келгеш, ооң сүттүг шайын аартап ора ол чеже-даа төрээн тыва дылында медээлерни берзе, ооң-биле солун чугааны тып алыр турган. 80 харны арта баскан-даа бол, эзеңгизин тепкеш, эзеринге чиик адак олурупкаш, салгын хат-биле чергелештир аътты мунарын аалчылар магадап ханмаан.

1943 чылда немец фашистерден хосташканы украин хоорай Ровно биле Деражно суурга В.Ч. Байлак 2004 чылда четкеш, хары черде бажын салган эки турачы эштериниң чевеглеринге төрээн Тывазының довураан чашкан.

2010 чылда Москва хоорайда Кызыл шөлге Улуг Тиилелгениң 65 чыл оюн демдеглээн Улуг Парадка фронтучу эш-өөрү-биле киришкеш, тыва эки турачы, Кызыл Армияның дайынчызы, Ада-чурттуң улуг дайынының чылдарында санитарка, Маадыр ие Вера Чүлдүмовна Байлак Россияның хөй националдыг чонунга дараазында кыйгырыгны кылган:

Ада-чурттуң улуг дайынының киржикчизи, хөй ажы-төлдүг Маадыр ие болгаш Силерге база Россияның аныяк салгалынга чагыырып болза, бир дем-биле чаалажып тургаш чедип алган тайбыңны камгалаңар! Бистиң улуг Россиявыстың күжү болгаш күчүзү - тайбыңның болгаш чечектелиишкинниң магадылалы-дыр. Ак-көк дээривисти дайын-чааның ыжы кажанда-даа хөме дуй албазын. Эрткен чүс чылдың ыраккы дөртен чылдарында төрээн чуртувусту камгалап, Улуг Тиилелгени чедип алганывыс дег, Төрээн чуртуңарга ынак болуңар, ону камгалаарынга кажан-даа белен болуңар!»

Тыва Республиканың Баштыңы, Тыва Республиканың Чазаа, Тыва Республиканың Дээди Хуралы, Тыва Республиканың ИХЯ-зы Вера Чүльдүмовнаның уругларынга, шупту төрээннеринге болгаш чоок кижилеринге ханы кажыыдалды илередип, оларның улуг чидириин кады үлежип тур. Бичии-даа бол, эрес-дидим, туруш-сыныштыг, мерген угаанныг ие, кырган-ава, өгбе, дайынчы, малчын, төрээн чериниң езулуг патриоту Вера Чүльдүмовна Байлак дугайында чырык сактыышкын Тываның бүгү чурттакчы чонунуң чүректеринге артар.

Ш.В. Кара-оол, М.С. Козлов, Ш.С. Иргит, В.М. Бартына-Сады, А.П. Дамба-Хуурак, А.М. Монгал, А.А. Шойгу, С.Х. Монгуш, О.С. Достай, Е.В. Каратаева, Ш.Ч. Монгуш, С.Т. Кызыл-оол, О.Н. Косоротов, Р.В. Кажин-оол, В.В. Сат, В.О. Донгак, К.А. Бичелдей, Ю.О. Ооржак, О.Д. Натсак, У.С. Ондар, А.Ф. Лобанов, К.Т. Даваа, О.В. Кольчикова.