Келир үениң тудуу биске болгаш ажы-төлүвүске херек

Юбилейге белеткел — ол дээрге кижилерге улам шынарлыг, чогумчалыг болгаш чаагай амыдыралды республикага боттандырар арга дээрзин демдеглээри чугула.

«2014 чылга чедир бүгү республикага 20 ажыг объектилерни ажыглалга киирер ужурлуг бис. Оларның аразында күжениишкиннеривисти, бүгү саң-хөө болгаш кижи курлавырларын мөөңнээр хүлээлгелиг чугула тудуглар бар» – деп, Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В. Кара-оол Дээди Хуралга Айыткалынга чугаалаан.

Мурнувуста юбилейге чедир эвээш үе, чаңгыс чыл арткан. Келир чыл биске уттундурбас болуп артар, чүге дээрге, улуг байырлалдарның чылы — чоннуң чаагай чоруунга болгаш республикага бурунгаар хөгжүлдени боттандырары-дыр.

Юбилейге уткуштур чугула объектилериниң аразында Улуг-Хемниң эрии, найысылалдан Каа-Хем суурга чедир транспорт оруун чаартыры, Национал театр, Улусчу чогаадылга бажыңы, Национал музей, Культураның болгаш дыштанылганың парыгы, Тываның Гуманитарлыг шинчилелдер институду, Аныяктар ордузу болгаш Каа-Хем суурда культура-спорт төвү кирип турар.

Бо кол ажылдарның күүселдезин боттандырар талазы-биле ажыл-херекчи дугуржулгалар болгаш ооң хемчеглериниң сайгарылгалары чогуур деңнелде үре-түңнелдиг эртип турарын демдеглеп болур. Бо удаада планнаттынган хемчеглерниң дугайында ТР-ниң Тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агыйының яамызы биле Кызыл хоорай чагыргазының харыысалгалыг удуртукчулары журналистер-биле ажык чугааны кылган. Амгы үеде ажылдарны шалыпкын чорударындан хемчеглерниң күүселдези дорт хамааржыр болгаш онза кичээнгейни ынаар угландырганын дыңнаткан.

Чүнүң-даа мурнунда дараазында объектилер кол болуп кирип турар, ол дээрге, Кызыл хоорайның эрик кыдыы. Чаа төөгүлүг черниң, кол байырлал шөлчүгежиниң болгаш Азияның төвүнүң чаарттынары. Күчүлүг Эне-Сай эгезин моон алган, келир үениң найысылалы — Белоцарск хоорайның таваа моон эгезин алган болгай. Бо черниң онзагай демдектери биске хөйнү төөгүп турар. Тываның болгаш Россияның ниити салым-хуузу маңаа доңнашкан. Енисейниң эриин ооң төөгүзүнге төлептиг кылдыр чаартып кылыры албан.

Эрик кыдыын улуг хемчээлдиг чаартып кылырынга шаптык кадып, хоорай хевирин үреп турар объектилерни чайладыр, тудуг шөлчүгежин арыглаар. Тудуг эгелээринге чедир чаа эриктиң шөлчүгежи белен турар болза эки. «Азияның төвү» тураскаалдың чоогунда гаражтарны болгаш складтарны чайладырынга ажылдар кылдынып турар.

Дараазында Магистральная кудумчузун чаартып кылырының дугайында. Республиканың муниципалдыг районнары-биле найысылалды холбаштырып турар бо автомобиль оруу эргижирээн. Хоорай өзүп, транспорт агымы улгадып турар. Магистральная кудумчузунда дөрт одуруглуг орукту тудар, ооң машина эртер кезээн алгыдар ажылдар шуудаан. «Ол орук он-он чылдарда найысылалдың экономиктиг хөгжүлдезиниң өзээ, ооң өзүлдезиниң быразы апаар – деп, ТР-ниң Чазак Баштыңы Ш.Кара-оол Айыткалында демдеглээн. Чаа тудуг сезонунуң эгезинге чедир Кызылдың чугула транспорт судалының чаартып кылыышкыны долу күш-биле калбарар ужурлуг.

Юбилейге чедир үе эвээш арткан, бистиң орукчуларывыстың күүседип турар ажылының хемчээли дыка улуг. Чүгле хоорайларның эвес, республиканың бүгү кожууннар төптериниң кудумчуларын болгаш оруктарын чаагайжыдып четтигери планда көрдүнген. Бо чылын Ак-Довурак, Шагаан-Арыг, Чадаана болгаш Туран хоорайларның кол-кол кудумчуларынга капитал септелгени чоруткан. 2013 чылда ол ажыл республиканың административтиг бүгү төптеринде уламчылап турар.

Тыва бодунуң чараш бойдузу, казымал, элбек байлактары-биле кандыг-даа кижиниң кичээнгейин хаара тудуп турар болгаш ам келир байырлалдарга бөмбүрзектиң кайы-даа булуңундан аалчылар сонуургап кээри чигзиниг чок.

Оон ыңай найысылалдың бир кол объектизи — Культураның болгаш дыштанылганың национал парыгын чаартып кылырынга барык 60 миллион рубльди көрген. Боду бүткен, чайгаар үнген арга-арыглыг парк чоргааралды кижиге оттурар дыштаныр черивис-тир. Бо дээрге Сибирь регионунда ала-чайгаар үнген арга-арыы ол-ла хевээр камгалаттынган кара чаңгыс парк-тыр. Бистиң ынак парыгывыс сөөлгү үеде кандыг байдалга келгенил, ажыы-биле миннип, боданып көрээлиңер. Боттуг чаартылгалар херек. Парктың төлевилел-смета документациязы бар. Өзүмнерни арыглап-аштаары болгаш катап олуртуру, хемчигеш уннарын арыглаары, оруктарның асфальт картын бүрүнү-биле солууру, оларны чырык-биле хандырары, делгелге болгаш ойнаар павильоннарны чаартып кылыры болгаш тудары, хеме станциязын көскүзү-биле чаартыры, амгы үениң чаа аттракционнарын садары, даштыкы хевирниң дизайнер ажылдары ында көрдүнген. Тудуг болгаш дизайнер ажылдарының деңнели эң бедик болуру чугула. Бистиң кайгамчык, чараш парыгывыстың сураглыг ат-алдары катап эглип келир, чаа амыдырал аңаа хөгжүүр боор дээрзинге идегел бар. Культураның болгаш дыштанылганың чаарттынган национал парыгының ажыдыышкыны 2014 чылдың майда болурун планнаан.

Национал музейниң адаккы каъдын, Улусчу чогаадылга бажыңының, ТГШИ-ниң, Национал хөгжүм-шии театрының оран-саваларын эде кылырын киирген. Ол дээрге юбилейниң кол объектилери-дир, федералдыг бюджеттен акшаландырганын демдеглээр апаар. Объект бүрүзү дээш харыысалгалыг удуртукчулар отчедун дыңнадыр болгай. Ажылды чогумчалыг чорудары чугула, ынчан көрдүнген акшаның чарыгдалдарының түңнелин айтыр ужурлуг.

Найысылалдың өске-даа тудуглары хыналдадан үнмес, кол кичээнгейде турар. Чамдыктары юбилейниң объектилериниң санынга кирбээн-даа болза, колдуунда белен, Кызылдың даштыкы хевиринге көскү салдарны чедирер объектилер-дир. Чижээ, Музей шөлү — хоорайның эң чараш болгаш чоннуң ынак чери, ол ам-даа бүрүн дериттинмээн.

Дараазында эң кол объект – Аныяктар өргээзиниң тудуу. Байырланчыг болгаш четчир хемчээлдиг Бадыланыышкын залынга негелде шагдан бээр тургустунуп келген. Бистиң өгбелеривистиң салгалы биле республиканың аныяк, чалыы, чараш оолдар, уругларны каттыштырар ындыг төп чок болуп турар. Аныяктар өргээзин 2014 чылга чедир ажыглалга киирер деп сорулга салдынган.

2014 чылда кол юбилейлиг шөл апаар Каа-Хем суурда культура-спорт комплекизиниң дугайында. Ол дээрге 7-10 муң көрүкчүлер кирер эң улуг арена-дыр.

Ооң төлевилели дыка солун, хөй талалыг чаңгыс комплексте индирлерлиг улуг универсалдыг зал-даа, хостуг хүрешке, дзюдога, самбога, сумога, национал хүрешке, бокска, кикбоксингиге, каратэге, тхэквондога тренировка эрттирер залдар-даа, ча адар шөлчүгеш-лукодром-даа, тренажер залы-даа кирип турар.

Делегей деңнелдиг спортчу маргылдааларны бодувуска хүлээп алыр, чогаадыкчы улуг-улуг коллективтерни, ат-сураглыг «сылдыстарны» чалаар, көскү болгаш хөй кижи киржикчилиг эстрада шоуларын эрттирер эки арга тургустунуп келир.

100 чыл юбилейге эки белек — хөй чыл тудуп келген тудугну — Уругларның кадыкшылын эгидер төптү ажыглалга киирери болур. Бо объектини ажыглалга дужаар хуусаазы — 2013 чыл.

Юбилейниң кол-кол тудугларының хемчеглериниң сорулгалары — хүннүң чугула айтырыглары-дыр.

Анисья Тюлюш.