Тываның Баштыңы РФ-тиң иштики херектер сайыдының бирги оралакчызы-биле көдээ полицияны быжыглаар ажыл-чорудулганың чурумун дугурушкан

2017 чылдың декабрь 27-те Россияның Президентизиниң чарлыы-биле регионнуң иштики херектер яамызының чаа баштыңы – полицияның генерал-майору Александр Щурну таныштырары-биле Кызылда келген РФ-тиң иштики херектер сайыдының бирги оралакчызы Александр Горовойга Тываның эрге-чагыргазы ону чугаалаан.  

Тываның Баштыңының федералдыг эрге-чагырганың мурнунга регионнуң бот-тускайлаңын база оперативтиг байдалды өөренип көргеш, иштики херектерниң тус чер органнарының структуразын эде көөрүн чаңгыс эвес удаа дилээн чидиг айтырыгларын чаа сайыт бодунуң бүрүн эргелерин ажыглап шиитпирлеп болурун Горовой дыңнаткан.  

Тываның ИХЯ-зының калбак коллегия хуралында Александр Горовой чаа сайытты таныштырып тура, ону чугаалаан. Тывада албан-дужаалынга томуйладыр мурнунда, Александр Щур геополитиктиг, экономиктиг база националдар аразында кончуг чугула болгаш нарын регион болур Ростов облазының ИХЯ-ның кол эргелел начальнигиниң бирги оралакчызынга ажылдаан. Украинага күрүне эргилдезиниң соонда, Россияже массалыы-биле дезип көжүп келген кижилерни түр үеде чурттадыр ажылды Щур удуртуп турган. Ооң мурнунда ажылы база-ла, девискээрде криминалдыг байдал-биле «тайбың эвес», ылаңгыя регионнарда кем-херек үүлгедиглерниң деңнели-биле элээн таарымча чок «оннуң» санында Свердловск облазының төвү - Екатеринбургда крминалдыг полицияны ол удуртуп турган.

 ИХЯ системазын эде тургусканының түңнелинде, ылаңгыя көдээ черлерде, хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунда байдал элээн сулараанынга республика Баштыңының дилээ база дүвүрелин өөренип көргеш, Тываның иштики херектериниң чаа сайыдынга элээн хөй бүрүн эргелерни бээр шиитпирни хүлээп алганын Горовой чугаалаан. Эрткен чылдың октябрьда Барнаулга РФ-тиң Айыыл чок чорук чөвүлелиниң үнүүшкүннүг хуралының үезинде ол айтырыгларны Горовой биле Кара-оол чугаалашканнар. Ынчан регионга чедип, байдалды боду көрүп, боттуг хемчеглерни алырын Россияның иштики херектер сайыдының бирги оралакчызы республиканың баштыңынга аазаан турган. 

Генерал республика-биле, корум-чурум камгалаар органнарның ажылы-биле чоок таныжып көргеш, Тываның эрге-чагыргазы бүрүн эргелерни кызыгаарлаар дугайында хоойлуларның күүселдези канчап-даа болдунмас дээни шын-дыр дээрзин бадыткаан.  

Ылаңгыя 25 муң чурттакчыдан эвээш санныг суурларда милицияның кезектерин чок кылып, иштики херектер килдистерин улгаттырганы частырыг болганын Александр Горовой айыткан. Ооң түңнелинде көдээ девискээрлерни «башкарып чадап», полиция биле тус чер бот-башкарылга органнарының кады ажылдажылгазы элээн сулараанын ол чугаалаан. 

- Ооң мурнунда схеманы, район бүрүзүнде килдистерни бөгүн катап эгидери, хөй чарыгдалдарлыг болурундан дыка шүүттүүн билир бис. Саң-хөө, тыл база өске-даа албаннарны тургузары, юридиктиг чер деп бүрүткедири, банк агар санын ажыдары дээш, өске-даа чүүлдерге акша-хөреңги негеттинер. Ындыг болзажок, силерниң Баштыңыңардан хөй санныг дилеглерни өөренип көргеш, ооң мурнунда муниципалдыг тургузугларга турган ТР-ниң ИХЯ-зының иштики херектер органнарын катап тургузар тодаргай саналдарны ИХЯ-ның удуртулгазынче киирерин генерал Щурга сүмелээр – деп, Александр Горовой дыңнаткан. Полицияның килдистери чок арткан көдээ девискээрлерниң чамдыызынга түр үениң кезээн ажыдарын ол саналдаан. Оон аңгыда Тываның ИХЯ-зынга хуу состав-биле кичээлдерни, оларның хуусааларын база темаларын эде көөрүн айыткан. 

Мал оору-биле демисел чорудар отрядты катап тургузар дээн Шолбан Кара-оолдуң саналынга федералдыг ИХЯ-ның удуртулгазы чөпшээрешкен. Шак ындыг кем-херек үүлгедиишкини колдуунда Тывада болуп турары-биле ол хемчегни албан алырын Горовой демдеглээн. Суурда чурттакчы чоннуң акша ажылдап алырының, сайгарлыкчы чорукту эгелээриниң база суурнун экономиказын хөгжүдериниң чаңгыс үндезини мал ажылы болганда, ол кончуг шын айтырыг. Ынчангаш Тываның Баштыңының хоойлуга удур хөделиишкиннерден малчыннарның, хуу малдыг кижилерниң камгалалын хандырар дээн негелдези кончуг шынныг.

 Тываның чонунуң арагалаашкынын болдуруп, «эзирик» кем-херектер өзүлдезинге үндезинни тургузуп турар «улуг уткалыг» айтырыглар-биле ажылдаарын Александр Горовой чаа сайытка айыткан. Республика эрге-чагыргазының ол угланыышкында күжениишкинниг ажылының эки түңнелдерин генерал демлеглээн. 

«Сөөлгү 7 чылда ол талазы-биле шыңгыы ажылыңарны бадыткап, көргүзүглериңер экижээнин билир бис» - деп, Тываның Баштыңынга четтиргенин илереткен. Полицияның арагага удур кампанияда киржилгези — араганы хоойлуга чөрүштүр садып-саарып турарын хынаар немелде хемчеглерни хүлээп алырында деп ол сүмелээн. «Багай арага продукциязын киир сөөртүрүнүң каналдары – ийи автоорукту дуглап, оон өске чүнү канчап болурун көөр бис» - деп, генерал аазаан. 

«Эзирик» кем-херек үүлгедиишкиннериниң дугайында чугаалап тура, Тываның Баштыңы чаа чылдың дыштаныр хонуктарында болган өлүрүүшкүннер-биле холбаалыг полицияның адрезинге шүгүмчүлелди Александр Горовой тайылбырлаан. Ол кемниг херектерни ооң мурнунда шииттирип чораан кижилер кылган, бир эвес хыналда-хайгаарал системазы таптыг ажылдап турган болза, ону болдурбайн барып болур турган деп, Шолбан Кара-оол айыткан. Полицияның учедунда кижилер дугайында чугаа чоруп турар болганда, республика Баштыңының ол негелделери хоойлу езугаар чөптүг деп генерал деткээн. Ындыг-даа болза катап-ла ол кижилерниң кем-херектерни үүлгедип турары социал база талалыг дээрзин ол тайылбырлаан.  

- Кеземче күүселдезиниң федералдыг албанының системазын 5-7 чыл бурунгаар акшаландырыышкынын кызырган соонда, шенелдеде болгаш эртежик хосталып үнген кижилерниң санын көвүдеткен. Беш чыл бурунгаар ККФА-да 1,2 млн. кижи турган болза, бөгүнде кеземче эрттирер черлерде 630 муң кижи бар. Кижилер хосталып үнгеш, таптыг амыдырап шыдавайн, катап-ла кем-херекти үүлгедип, ол-ла системаже кирип турар – деп, Горовой бодалын илереткен.  

Полиция шупту деңнелде эрге-чагырга органнарының деткимчези база хөй-ниитиниң деми-биле араганың хайы-биле болган кем-херек үүлгедиишкиннерин чок кылып, чажыт арага садыглаарын узуткап, арагалаашкын-биле демисежип шыдаарын ол чугаалаан. 

Александр Горовой эки турачы улусчу дружиналарны деткип турары дээш республиканың эрге-чагыргазынга четтиргенин илереткен. Бөгүнде Тывада 1470 кижи составтыг эки турачы 80 улусчу дружина бар. Республика ДНД кежигүннеринге компенсация, шактап ажылдаан төлевирлер база полицияга дузалашканы дээш хамаатыларны деткээн чиигелделерни хоойлу езугаар быжыглаан. «Субъектилер шупту-ла ындыг чарыгдалдар кылбайн турар. Девискээрниң тускайлаңын, ооң географиязын, угланыышкынын, транспорт хандырылгазын база кижилерни мөөңнээнин өөренип, ажылды кады канчаар организастаарын силерден шиңгээдир бис» - деп, Александр Горовой Шолбан Кара-оолга чугаалаан. 

Генерал коллегия хуралында регионнуң сонуургалында айтырыгларны шиитпирлээрин, тус черниң айтырыгларынче канчаар кирерин өөреткен. 

Регионнуң хөй талалыг ажыл-чорудулгалыг төптеринче ИХЯ-ның пастпорттар биле чолаачы шынзыдылгалар тыпсыр ажылдарны шилчидип бээрин Тываның Баштыңы-биле дугурушкан. Ооң мурнунда ол ачы-дузаларны чедиргенинден орулга бүрүнү-биле федералдыг казнаже чоруп турган болза, ам ооң 50 хуузу регион бюджединче кирер.  

Республика Баштыңының федералдыг миграция албанының девискээр килдизинге аңгы оран-саваны тудуп бээри чугула дээн дилээн Александр Горовой Александр Щурга дагзып, ооң белеткелин дүргедедирин онааган. Тываның эрге-чагыргазы Кызылдың төвүнде чер участогун шагда-ла тускайлап каанын, ындыг болзажок ведомство ол айтырыгны чогумчалыг шиитпирлээрин саададып турарын дыңнаткан. «Миграция төвүнүң тудуун эгелээр дээш кызыдар бис. Кижилер санын кызырганындан, улуг чүък-биле ажылдап турар ажылдакчыларга чогумчалыг байдалдарны тургузар херек» - деп ол санаан. ФМА-ның регион килдизи амдыызында чуртталга бажыңының бирги каъдында ажылдап турарын сагындыраал.  

 «Хүндүлүг аалчы – Россияның иштики херектер сайыдының бирги оралакчызы А.В. Горовойну бистиң черивиске хүлээп алыры эки болду. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, сибирьжи, краснояржы, бистиң киживис. Тывага келгеш, бистиң ИХЯ-ның чаа удуртукчузун таныштырды. Александр Александрович Щур, чаа-ла 42 харлыг аныяк-даа болза, генерал-майор эргелиг. Бистиң полициявыс чартык чыл хире удуртукчу чок турган, ол ажылдың шынарынга база салдарлыг. Чаа сайыт ажылче дораан кирер күзелин чугаалаарга, дыка өөрүдүм. Ол дыка хөйнү чугаалап тур. Чүгле ээлчеглиг сылдызын алыр, албан-дужаал айтыышкыны дээш эвес, а Тываның сонуургалдарын болгаш айтырыгларын шиитпирлээринге алдар-ады, шыны дээш ажылдаарынга белен. Полицияның муниципалдыг звенозун быжыглаарын элээн чугаалаштывыс. Регионнуң тускайлаңын, девискээрлер аразының ыраан, дыка хөй суурларже чедериниң бергезин, кызыгаар черлерни, социал нарын байдалды өөренип көрбейн, корум-чурум камгалаар системаны эде тургускан соонда, ооң ажылы элээн кошкаан. Александр Владимирович Горовойдан база чаа сайыдывыстан деткимчени база кады ажылдаар чүткүлдү, чидиг айтырыгларывыска билиишкин барын эскердим. Республикаже кирер черлерге чажыт арага база спиртти киир сөөртүрүнге моондакты тургузар ужурлуг орук-патруль албанының постуларын катап тургузарын деткиирлер боор. Көдээ черлерде участок шагдааларының институдун дүжүрүп эвес, харын-даа ону калбартып, күштелдирер дээнин билгенинге таарзындым. Мал оору-биле демисежир тускай угланыышкынныг отрядты дүжүрген соонда, мал оору ийи катап көвүдээн, ынчангаш ону катап тургузар херек дээн дилээмни хүлээп алды! Ооң мурнунда шииттирип чораан кижилерниң хайгаарал-хыналдазын быжыг холга алыр херек. Шупту кем-херек үүлгедиишкиннериниң чартыындан хөйүн ооң мурнунда шииттирип чораан кижилер үүлгеткен. Кандыг-даа кем чок аныяктарны боттарынче хаара тудуп эгелээн. Тус черде дүржок, онза айыылдыг кижилер-биле бистиң суурларывыс боттары арткан деп болур. Ол угланыышкыннарда элээн хөйнү кылган бис, түңнелдер бар. Бүгү күштү чаңгыс кылдыр чыыптар болзувусса, оон-даа хөйнү шыдаарывыска бүзүрээр мен».