Тываның Баштыңы Айыткалында бурунгаар сайзырап-хөгжүүрүнүң оруктарын айыткан

 Каң-оол Даваа, ТР-ниң Дээди Хуралының Даргазы:  

— Тываның Баштыңы Айыткалда республиканың чедиишкиннерин база чоокку үеде шиитпирлээр ужурлуг чидиг айтырыгларны тодаргай айытты. 2018 чылда Тываның Баштыңының Айыткалында кол айтырыгларның бирээзи көдээ ажыл-агыйның хөгжүлдези болду. 2018 чылды бичии суурларның сайзыралының чылы кылдыр чарлаанын кончуг шын деп деткип тур мен. Чүге дээрге Тывада 1000-дан эвээш чурттакчылыг 70 суур, 500-тен хөй эвес чурттакчылыг 40 суур бар болгай. Ынчангаш ол суурларның хөгжүлдезинче кичээнгейни салып, оларның чурттакчыларын деткиир херек. Көдээниң бичии суурларындан эгелээш, төлевилел офистеринге чедир ажылдаары чугула деп республиканың удуртукчузунуң шупту деңнелдерниң депутаттарынга сагындырып турары билдингир-дир. Көдээ суурларның хөгжүлдезиниң айтырыгларын демнежип шиитпирлээри черле чугула. 

Чазактың кежигүннери бичии суурлар-биле туда ажылдаарын база демдегледи. Депутаттар база чыглып алгаш, баштайгы чергениң сорулгаларын тодарадып алыр ужурлуг бис. Бичии суурларның чурттакчыларынга чүнү катап тургузары, кандыг угланыышкынныг кылыры, кайы бүдүрүлгелерни катап көдүрери дыка эки көскү, ынчангаш чидиг айтырыгларны оларның-биле сүмележири чугула деп Тываның Баштыңының чугаалааны шын. Шолбан Валерьевичиниң чугаалааны ышкаш, ол дээрге чаңгыс чылдың төлевилели эвес-тир. Бүдүн системаны тургузар херек. Бистиң суурларывыста нарын айтырыглар бар, оларны чоорту шиитпирлээр дээш, кызымак ажылдаар бис. Чижээлээрге, «Чаңгыс демниг Россия» партияның төлевилели езугаар бо чылын чаа клубтарны суурларга тудуп, чамдыызын чаартып тур бис. Ол төлевилел 2018 чылда уламчылаар. Ниитизи-биле республиканың иштинде, бистиң российжи күрүневистиң иштинде байдал турум деп санап турар бис. Даштыкыдан хөй санныг кызагдаашкыннар бар-даа болза, Россияның болгаш Тываның хөй националдыг чону чаңгыс демниг кылдыр каттышкан. Ол дээрге бистиң республикавыстың ам-даа бурунгаарлаарынга, ооң экономиказының хөгжүлдезинге улуг идиглиг. 

 Ольга Хомушку, Тываның Күрүне университединиң ректору, Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының депутады:  

– Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Айыткалы тодаргай болгаш билдингир-дир. Ында айыткан чүүлдер ажылга чиге удуртулга деп болур. Республиканың моон соңгаар чедиишкинниг хөгжүлдезинге эргежок чугула инфраструктураны тургузар талазы-биле ажыл чоруп турары Айыткалдан билдингир. Транспорттуң орук четкизин улам сайзырадырынче улуг кичээнгейни Тываның Баштыңы бодунуң Айыткалында анаа эвес салган. Чер-даа, агаар-даа транспорт четкилерин улам сайзырадырының идегелдиг үндезини тургустунган. Ол дээрге чүгле оруктар, агаар маршруттары эвес, Тывага келген аалчыларга көргүзер онзагай национал чүүлдерниң бисте бары, өске чурттар болгаш регионнар-биле экономиктиг кады ажылдажылгага киириштирип болур аргаларывыс-тыр. 2018 чыл дээрге ооң мурунда эгелеп алганывыс ажыл-херектерни уламчылап, оларны доозар чыл-дыр. Тываның Күрүне университединиң студентилери болгаш башкылары Айыткалда сорулгаларны херек кырында күүседиринге киржип болур аргаларывыс бар деп билип тур мен. Ындыг сорулгалар мооң мурнунда-даа бистиң мурнувуска турган, оларны боттандырарынга студентилер болгаш башкылар киржип келген бис деп чугаалап болур. Кызыл хоорай хуралының депутады болганымда, транспорт инфрструктуразы – найысылалдың агаар аргыштырылгазын экижидер дээнин дыка дыка сонуургадым.

 Сорулга тодаргай, хөгжүлдениң пунктулары демдеглеттинген. Социал-экономиктиг хөгжүлдеге хамаарыштыр, көдээ ажыл-агый угланыышкынныг эртемденнер агроүлетпүр адырының төлээлери-биле сырый кады ажылдаары чугула деп санаар мен. Бистиң көдээ ажыл-агый факультеди ол ажылдарга үлүүн киириштиреринге белен. Демдеглеп каар чүүлүм – бистиң университет Россия Федерациязының Президентизиниң грантызын бо 2017 чылда ойнап алган. Ооң ады «Көшкүн чоннар». Келир чылын бистиң студентилеривистиң педагог отрядтары уругларның дыштанылга лагерьлеринден аңгыда малчыннарның турлагларынга база барып ажылдаар деп планнап турар бис. «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» деп төлевилелдиң киржикчилери аныяк малчыннарга-даа, бистиң стдунтилеривиске-даа ол кончуг солун болгаш ажыктыг боор деп бодаар мен. 

 «Өг-бүле бүрүзүнге – дээди эртемниг чаңгыстан эвээш эвес уруг» деп губернатор төлевилелиниң эң идепкейлиг киржикчилериниң бирээзи бистиң университедивис. Бо төлевилел-биле холбаштыр тускай программалыг өөредилге курстарын университетке ажыткан бис. Программа езугаар кады ажылдаарының дугуржулгазын Өөредилге яамызы-биле чарган. Шолбан Валерьевичиниң саналдааны-биле, ТР-ниң өөредилге яамызының даалгазы болур ук программаның курстарын 2018 чылда ажылдадып эгелээр. Яамы-биле дугружулганы чарып, декабрьда баштайгы кичээлдерни эрттирер бис. Ол ышкаш психолог башкыларывыс аныяктарга эртем-билиглиг болур күзелди оттуруп, дэээди өөредилге дээрге амыдыралче калбак орук-тур деп тайылбырны чорудар. Социал төлевилелдиң ачызында, эртем-билигже чүткүлдүг оолдар, уругларга аңаа өөренири ажыктыг боору чугаажок. 

 -- Кижилерниң чугула үндезин хереглелдериниң дугайында сагыш човаашкын биле делегей чергелиг улуг төлевилелдерге киржилге чаңгыс аай бооп турарын көөрү эки-дир. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилел, чурагайлыг экономика болгаш чурагайлыг Тыва агентилелди тургузарын кады чугаалажып турарывыс тулган-дыр. Үндезин сорулгаларны шиитпирлээриниң айтырыглары-биле ажылдавышаан, Тываның бурунгаар чүткүлдүү тергиин-дир. Ол онза-дыр.