Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол барыын Тываның чурттакчыларынга Алтай болгаш Новосибирск облазынче эң кыска транспорт оруун дилеп, тып турар

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база республиканың массалыг информация чепсектериниң удуртукчулары киришкен Кол редакторлар клувунуң хуралында ооң дугайында билдинген.  

- Чайын Мөңгүн-Тайгага чораан үеңерде Силерниң хууда блогуңарга Алтай Республиказында Кош-Агач уунче тырттырган чурук салдынган. Бо талазынче орукту туткан болза деп адаанда бижээн болдуңар. Ол дээрге улуг угланыышкын дээрзин билир бис. Ол ышкаш М-54 федералдыг орукту республиканың барыын талазынче угландырганы-биле Ак-Довурак - Абаза оруунуң байдалының дугайында кижилер болганчок айтырып турар апарган. Регионнар аразының харылзаазын болгаш чоок чыдар регионнар-биле чижилгени барымдаалап, Мөңгүн-Тайга (Тыва) – Кош-Агач (Алтай Республика) болгаш Ак-Довурак (Тыва) – Абаза (Хакасия) бо ийи оруктуң сайзырап болурунуң аргазы бар бе? 

- Бо хүнде чаа-чаа оруктарны тудуп кылганы-биле, Росавтодорнуң бюджет акшаландырыышкынының хемчээлин улгаттырып алыр аргалыг бис. Ол критерийлерге дүүштүр ажылды кылып күүсеткен регионнарны акшаландырып турар. Чижээлээрге, Бии-Хем кожуунда сыын өстүрер ажыл-агыйже чаа орукту кылган. Ону ажыглалче кииргени шак ындыг хемчээлге азы оон-даа хөй хемчээлдиг федералдыг акша-хөреңгини алыр деп санап болур. Ынчангаш чаа оруктарны тударынга кичээнгей улуг. Чедери берге Тере-Хөл кожууннуң чурттакчылары хомудап, сыын ажыл-агыйынче орук тударының орнунга бистиң уувусче орукту кылзын деп чугаалап болурлар. Ол талазы-биле олар шын болур. Ындыг-даа болза Тере-Хөлче орук регионалдыг эрге-байдалдыг болгаш, чаа оруктарның даңзызынче кирбейн турар. 

Дус-Хөлге чедир асфальтылыг чаа орукту кылгаш, элээн акша-хөреңгини камнап алыр аргалыг болдувус, ол-ла акшаларны сыын ажыл-агыйынче чоруткан бис. Дус-Хөл биле сыын ажыл-агыйы – ажыл-агыйжы субъектилер, инвестициялар кириштиргени оларның акшаландырыышкынын улгаттырар база турисчи сонуургалды күштелдирер. Барымдаазы ында-дыр ийин.  

Экономиктиг хөгжүлде талазы-биле республикага дорт хамааржыр оруктар дугайында шын чугааладыңар. 

Бир эвес Ак-Довурактан Абазаже угланган эки шынарлыг оруктуг болзувусса, Тываның барыын талазы сайзараар. Бо хүнде автомобиль оруунуң ол участоктары озал-ондактыг болуп турар, ол оруктарга пассажирлер аргыштырылгазын кызыгаарлаан, автобустар аймаа шуут аргыжар арга чок. Көвүрүглер колдуу аварийлиг байдалда, оларның дөртүн дүрген септээр ужурлуг. Хакасияның Баштыңы Виктор Михайлович Зимин-биле ол регионнуң талазындан ол орукту акшаландырарының айтырыынга хамаарыштыр чугааны кылып тур мен. Чүге дизе Моолче кывар-чаар материалдыр сөөртүп турар хакас сайгарлыкчылар колдуунда ол орукту ажыглап турар болгай. Мээң бодалым-биле чугааны кылыр чылдагаан бар-дыр. 

Ак-Довурак – Абаза оруу-биле ажылдаар кылдыр, ооң байдалын экижидери-биле инвестицияларны дилеп тыварын бистиң Транспорт яамызынга болгаш Тываавтодорга даастым. Олар амдыызында көдээ черлерде оруктарже кичээнгейни салып турар. Чижээлээрге, бо хүнде Барыын-Хемчик кожуунда Кызыл-Мажалык биле Эрги-Барлык суурларның аразында чаа асфальт оруун кылып турар. Ол дээрге тус черниң чурттакчыларының шагдагы-ла дилээ-дир.  

Чаа оруктарны кылып турбуже, шынары баксырап болур эрги оруктарны база утпазы чугула. Ынчангаш тодаргай план болгаш санаашкын херек.  

Республиканың Орук фондузунда 800 миллион рубль бар. Ындыг-ла көвей эвес акша. М-54 федералдыг орукту Кызыл - Чадаана – Хандагайты уунче өскерткени-биле элээн көвей акша-хөреңги камнап алдынган. 

Ол чугула болуушкунга холбаштыр бистиң республиканың амыдыралынга Тываның Мөңгүн-Тайга кожуунун таварыштыр Алтай Республиканың Кош-Агач суурунче чедер орук сонуургалдыг бооп болур. Орук ажылдакчылары ооң төлевилелинге хамаарышкан айтырыгларны чорудуп, ооң өртээн санап үндүрүп эгелээн.  

Ол девискээр дески эвес, тайга-таскыл, даглыг чер болгаш ынаар чедери берге болганы-биле тудуг ажылдары чорударын нарыыдап турар, ынчалза-даа ол биске ажыктыг болгаш солун угланыышкын-дыр. Мөңгүн-Тайга болгаш Өвүр кожууннарның чурттакчыларынга, харын-даа Тываның барыын кожууннарынга бо дээрге «Ташанда» делегей чергелиг пунктуже, Алтай Республика болгаш Новосибирск облазынче үнер аргалыг улуг магистраль харылзаазының оруу болур. Аңаа 300 хире, харын-даа оон көвей километрни кызырып ап болур. Ынчангаш ол төлевилелди боттандырары күзенчиг. Ол талазы-биле элээн шыңгыы ажылдап турар бис.  

Ол черлерге орук инфраструктуразы Бай-Тайга талазындан Мөңгүн-Тайгаже электри шугумун киирериниң аргазын ажыдар. 

Көрүп тур бор силер, күзел күштүг. Силерниң айтырыыңарга харыылап тура, Абазаже орук чугула айтырыгларның бирээзи-дир деп харыылайн. Наркотиктер саарыкчыларының оруун муңгаштавышаан, амыдыралга ажыктыг кылдыр ол орукту экижидерин күзеп турар бис. Ынчангаш республиканың акша-хөреңгизи-биле полицияга көжүп чоруур пунктуну саткаш, ол участокче чоруттувус. Эки түңнелдер бар.