Тывада майның кол медээзи – республика баштыңының хуусаадан эрте соңгулдазын сайгарары уламчылавышаан

 Сентябрь 18-те бадылаашкынның чаңгыс аай хүнүнде Күрүне Думазынче соңгулдалар-биле чергелештир соңгулдаларга киржир дээн Шолбан Кара-оолдуң дилээн Россияның Президентизи хандырганын сагындыраал. 

Тува-24: Болуушкуннуң ынчап баарын манап турдуңар бе? 

Сергей Салчак: Шынап-ла, хенертен болган чүүл ол. Бистер, коммунистер, хуусаа бетинде соңгулдаларга чөпшээрешпес бис.  

… Тываның Баштыңының соңгулдаларын 2017 чылда эрттирерин күзеп турар силер бе? 

… ол дээш бүрүн эргелерин берген ышкажыл. Часпайн турар болзумза, Баштыңны 5 чылда соңгаан болгай, ындыг але? 

… 5 чылда бадылаан … 

… ийе, бистиң республиканың Баштыңының соңгулдалары келир чылын эртер ужурлуг турган. Президент республика баштыңының хуусаа бетинде халажылгазын хүлээп алган болганда, ол соңгулдаларга киржир бис. 2016 чылда Баштыңче соңгулдалардан аңгыда, Күрүне Думазының чедиги чыыжынче, ол ышкаш муниципалдыг соңгулдалар база болур. Көдээ чурттакчылыг черлерден эгелээш Күрүне Думазынга чедир бүгү деңнелдиң соңгулдаларынга киржир бис.  

Тува-24: Дмитрий Калчанович, соңгулдалар дугайында медээ – силерге база, дээрден дүшкен хар дег бе? 

Дмитрий Донгак: Бир эвес Президент чөпшээрептер болза, республиканың баштыңы хуусаа бетинде соңгулдаларга киржир деп чугаа, шагда-ла парлалгага көстүп келген. Ону бергени, эки-дир. Хары угда ийи койгун адып алыр бис. Бирээде, федералдыг болгаш регоннуң – ий и соңгулда кампаниязын деңге эрттирип, республика бюджединиң саң-хөөзүн камнап алыр. Ийиде, ам-даа азы келир чылын-даа соңгулданы эрттирери – дөмей-ле-дир. Шупту кандидаттарга дең эргелерни бээр болгай. Ында кандыг-даа кызагдаашкын чок. Айтырыгны ындыг дүрген шиитпирлептерин манавааным шын. Баштай, баш бурунгаар чугаа чорудар боор деп бодадым. 

… «Силерни дыңнадым, боданып көрейн» дээн ышкаш бе? 

… Ийе. Президент чөпшээрелди бергенде, бис аңаа чагыртыр апаар бис. 

Тува-24: Соңгулдаларны бо азы келир чылын эрттиреринде ылгал чүү деп, шупту кандидаттар дең байдалдарлыг боор-дур деп, Дмитрий Калчанович чугаалады. Силерниң бодалыңар-биле республика баштыңының албан-дужаалынче кандидаттар хөй бе, Эльвира Сергеевна?

 Эльвира Лифанова: Чүнүң-даа мурнунда экономиктиг ылгал бар деп бодаар мен. Федералдыг биле губернатор соңгулдаларын чергелештир эрттиргеш, Тывага хөй акшаны камнап алыр бис. А дең эргелеринге хамаарыштыр, бүрүткедиринге-даа, агитация чорударынга-даа ол бүгүнү дең хандырар. Өске чүүл – Шолбан Валерьевичиге удур кордакчыны бөгүнде көрбейн тур мен. Республикада ындыг кижи чок. Бедик албан дужаалга 9 чыл ажылдааш, дыка хөй чүүлдерни кылды, ам-даа чедир кылыр ажылдары хөй. Чаа кижи ажылдаар туржук, айтырыгларны сайгарып, Россияның Чазаа-биле харылзааны тудуп турда, чылдар эртер. Баштыңче хуусаа бетинде соңгулдаларны эрттирер дээни чөптүг, шын база үезинде тургустунган шиитпир деп санаар мен. 

 Тува-24: Ийи кампанияны - Тываның Баштыңынче база Күрүне Думазынче депутаттар соңгулдаларын каттыштырыптарга, эки талазы чүдел, Ирина Петровна? 

Ирина Самойленко: Бистиң республикага экономиктиг ажыы улуг. Кандыг-даа деңнелдиң соңгулдалары – чүгле акша эвес, өске-даа чарыгдалдар-дыр. Хайгааракчылар, агитаторлар дээш партиялардан хөй кижилер ажылдаар, кижилер күжүнүң чарыгдалы база-дыр. Шак ындыг курлавырларны камнап алыр, бирээде ол. Ийиде, бистер, «Чаңгыс демниг Россияның» төлээлери, Россияның Президентизиниң республиканың Баштыңынга бүзүрелинге чигзинмээн бис, ындыг бүзүрелди чедип алыры амыр эвес. Ындыг шиитпирни хүлээп алганынга өөрүүр ужурлуг бис. Күүселдезинге ам-даа үе негеттинер губернатор төлевилелдери эгелээнин Президент билген. Республиканың удуртукчузу - Шолбан Валерьевич ону эчизинге чедирер ужурлуг. Ол төлевилелдер херек кырында боттаны бээринге кижилер бүзүрелдиг. Кожууннарже үнеривиске, чон «Аныяк өг-бүлеге кыштаг», «Чемгерикчи инек малым», «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелдер өг-бүлелерни бут кырынга тургузуп, боттарын чемгериптеринге ынанып турар болду. 

Тува-24: Бо удаа «Чөптүг Россия», «Россияның патриоттары» дээн ышкаш партияның төлээлери сагыш-сеткилин чугаалаар боор деп бодадывыс. Ындыг болзажок, билдингир чылдагааннар ужун кээп шыдавады. Бо чоокку хүннерде черле ужуражы бээр боор бис. РЛДП-ниң төлээзи сөс бээринден ойталады. Тывада политиктиг партияларның бот-идепкейи черле кайы хире деп бодаар силер, Сергей Сээ-Сюрюнович? 

 Сергей Салчак: "Политиктиг партиялар дугайында" федералдыг хоойлу езугаар политиктиг партияларның кол-ла сорулгазы – эрге-чагырга дээш демисел болур. Россияның өске субъектилеринге деңнээрге, бистиң республикада чүгле «Чаңгыс демниг Россия» партияның төлээлери күрүнениң төлээлекчи база күүсекчи эрге-чагырга органнарында баштап турар. РФКП-ден Дээди Хуралда депутат чок, Кызылдың Төлээлекчилер хуралында – 1 депутат, кожууннар деңнелинде чок, көдээ суурларда 6 кижи бар. Бо хонуктарда отчеттуг конференцияны эрттиргеш, муниципалдан күрүне чедир бүгү деңнелдерниң соңгулдаларынга киржир дугайында чогуур доктаалды хүлээп алдывыс. Күрүне Думазының депутадынче бодувус кандидаттарывысты идип үндүргеш, ол шиитпири бистиң партияның ээлчег чок съездизинге шиитпирлээрин диледивис. Муниципалдыг деңнелче депшидер бистиң кандидаттарывыстың 60 хуузу билдингир. 

Тува-24: Республика Баштыңы албан-дужаалче кымны үндүрер силер? 

Сергей Салчак: Күрүне Думазынче соңгулдалар талазы-биле Президент чарлыкка атты салыптарга-ла, ол дээрге июнь 10-дан орай эвесте, ээлчеглиг пленумну чыып, аңаа шиитпирлээр бис. 

Тува-24: Политиктиг партияларның тус черлерде идепкейин канчаар үнелээр силер, Дмитрий Калчанович? 

 Дмитрий Донгак: Күрүне Думазында бар фракциялар колдуунда дөрт партия – «Чаңгыс демниг Россия», «Чөптүг Россия», КПРФ база РЛДП мында идепкейлиг. Артканнары шоолуг эвес партиялар деп санаар мен. Эрткен соңгулдаларның түңнелдери-биле алгаш көөрге, «Чаңгыс демниг Россия» мурнап турар.

 Тува-24: Сөөлгү чылдарда өске партияларның ажыл-чорудулгазының дугайында, чижээ, тыва РЛДП-ни дыңнаан кижи бар бе?

  Дмитрий Донгак: РЛДП – бир тускай партия, чаңгыс кижиниң партиязы-дыр. Жириновский чок болза – партия турбас. 

 Тува-24: Тывада партиялар соңгулдаларга кайы хире беленил, Ирина Петровна? 

 Ирина Самойленко: Оппозиция бис деп бодун санап чоруур политиктиг партиялар чүгле соңгулда бүдүүзүнде шимчеп үнүп кээр деп бодаар мен. Амдыызында соңгулда чок болза, шыпшың, кым-даа ажылдавас. А кажан кандыг-бир соңгулда болур деп баарга, "Парнас", "Чөптүг Россия" дээн ышкаш партиялар көстүп келгеш, дораан-на билдингир болуксаарлар. Кижилерни хөлезедири, амгы эрге-чагырганы карартыры – политиктиг ажыл-чорудулга ол деп санаарлар. Боду чүнү-даа кылбайн, шүгүмчүлээри белен. Кажан ажылдап турар болза, ооң кайы хире бергезин ол билир. Өске бай регионнар ышкаш дүрген эвес-даа болза, дотациялыг республикавыс оожум бурунгаарлап бар чоруур. Бо чылдарда кайы хире өскерлиишкиннер болганын, чүгле караа көрбес кижи эскербес. Политиктиг партияларның соңгулда мурнунда эрге-чагырганы карартыр шүгүмчүлеп турары – меге чүүлдер-дир. Чурттакчы чон ортузунга езулуг ажылды олар кылбайн турарлар. Тиилелге байырлалын эрттирерде-даа, тыва эки турачыларга тураскаал тудуунга акша-хөреңги-даа чыылдазында-даа, улуг хемчээлдиг өске-даа хемчеглер үезинде ындыг партияларны бис көрбедивис. Кайдал олар? Эки өскерлишкиннерни күзевейн турары ол бе? 

 Тува-24: Өскээр чугаалаарга, оларның ажылында кандыг-даа сорулга чок ышкажыл?

 Ирина Самойленко: Оларның сорулгазы – соңгулда мурнунда хөлзеп каары. 

 Тува-24: Чоокта чаа, Россияның Президентизинче, бир-ле Орус дылдыг хамаатыларның эвилели Тывада оларның эргелерин кызагдап турар деп хомудалды киирген. Ол эвилелдиң билдириишкинин буруу шапкан харыылыг чагааның авторларының бирээзи болгай силер, Эльвира Сергеевна. 

Эльвира Лифанова: Баштай партиялар дугайында каш сөстен чугаалаптайн аа? Меңээ, партияга бүзүрелдиң бир барымдаазы – ооң чедингиринде деп бодаар мен. «Чаңгыс демниг Россияның» офизи кайдазын билир силер бе? Мен билир мен. Республиканың чурттакчы чону база билир деп бодаар мен. А "Парнастың" кайдал? РЛДП-ниң офизи? 

… бир-ле адрести интернетте айтып каан ышкаш чорду… 

 … бо чылдың апрельде, соңгулдалар чүгле эгелээр мурнунда, «Орус дылдыг хамаатыларның эвилели» база тургустунган. Ол эвилелдиң адрези кайда деп, билир силер бе? Кызыл, 57 дугаарлыг абонент хааржаа. Хааржакче чалап тур бис, моорлаңар. Ол дыка хөйнү чугаалап турар. 

 … бижиңер, силерже долгаптар бис дээн хевирлиг… 

 … ийе, бижиңер, силерге харыылап бээр чадавас бис. Телефон дугаары-даа, чүү-даа чок, чүгле Кызыл база хааржак бар. Бөдүүн кижиге хааглыг хоорай-хааржактар турганын сакты-дыр силер бе? Бо база «Россияне» деп хааглыг эвилел-дир. 

 Президентиже чагаа бижээн кижилерниң туружунга шуут таарзынмаан болгаш, федералдыг МИЧ-терже кыйгырыгның авторларының бирээзи мен, ийе. Сөөлгү чизе-биле алырга, республикада 87 нация чоннар чурттап турар. Ынчап кээрге орус дыл - чоннар аразының харылзааның дылы бооп турар. Бир эвес Тываның удуртулгазы айтырыгларны билбес турган болза, кожууннарже орус дыл башкыларын чүге чорудуп турарыл, орус дылдың инспекторун чүге томуйлааныл? Орус культура төвүн, Тываның чоннар ассамблеязын чүге тургускан?

  Мында соңгулда мурнунда боттарынга сан ойнап алыр дээш, ажыы-биле политиктиг күткүүшкүннү чорудуп турар. Ол чагааның, ол күткүүшкүннүң алызы багай. Кажан чагааны бижип тургаш, стратегиктиг сорулганы база салганнар – эрге-чагырга органнары база организациялары-биле кады ажылдаар, Тывада чоннарның найыралын болгаш чаңгыс демин быжыглаарынга белениниң дугайында. Бистиң эрге-чагырга органнары ол талазы-биле чаңгыс-даа чагаа азы санал-онал албаан. 

 Тува-24: Орус культураны кадагалаар болгаш сайзырадыр фондунуң удуртукчузу Дмитрий Долгополов-биле чугаалажырывыска, чаңгыс-даа чагаа келбээн болду. Фонд сөөлгү үеде дыка хөй хемчеглерни херек кырында эрттирген-даа болза. 

  Эльвира Лифанова: Улаштыр мынча деп бижээннер: "Республиканың ылап политиктиг күштери-биле кады ажылдаар». Бо РФКП-тир – езулуг политиктиг күш, ол хамаатылар силерге келген бе? 

 Сергей Салчак: Албан езузу-биле келбээн … 

 Эльвира Лифанова: Тыва «Россияне»-нии-биле, ынчаар болза силер, ылап политиктиг күш эвес-тир силер, азы силерни партия деп санавайн турар-дыр. Оон улаштыр – хөй-ниити организациялары база ХУФ-биле кады ажылдар күзелдиглер. 

 Тува-24: Сергей Сээ-Сюрюнович, улуг салгалдың төлээзи болганыңарда, бо үш ай дургузунда ындыг чагаалар, болуушкуннар ам-даа хөй болур деп бодаар силер бе?

  Сергей Салчак: Ам-даа турар деп бодаар мен. Өске-даа хөй-ниити организациялары тургустунар чадавас, чүгле орус дылдыг хамаатыларның эвилели эвес, күрүне болгаш муниципалдыг албанның хоочуннарының эвилели база бар-дыр. 

  Тува-24: Эвилелди тургускаш, ол-ла дораан Президентиже чагаа бижиирин шын деп санаар силер бе? Баштай ажылдапкаш, бодунуң туружун чугаалап, тайылбырлаза.

 … конституция-биле кандыг-даа хамааты ындыг эргелиг. 

 …ийе ындыг. Конструктивтиг оппозиция бооп болбас бе? Бодуңарны кандыг партияга хамаарыштырар силер? …РФКП – солагай күш-түр, турум оппозиция-дыр. 

 Тува-24: Тываның Баштыңының соңгулдаларынче эглип кээлиңер. Республикада дээди албан-дужаал дээш демиселге чеже кижи киржир деп бодаар силер, Дмитрий Калчанович?

 Дмитрий Донгак: Чигзинчиг РЛДП-тен аңгыда, партия бүрүзү бодунуң кандидатуразын киирер деп бодаар мен. "Чаңгыс демниг Россия" Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң кандидатуразын черле идер. Чүнү чугаалаар боор? Республика Баштыңынче кордап турар кандидат бүрүзү бодун көргүзүп, бодунуң программазын таныштырар боор. Тывага ажылдавайн турган өске партиялардан кандидаттар аай-дедир сойгаалаары билдингир, ылаңгыя Кара-оолду. 2007 чылдан бээр ажылдааш, дыка хөйнү кылып четтигипкен Шолбан Валерьевич-биле деңнежири берге-ле, шүгүмчүлел албан турар, удурланыкчылар оон өске чүнү-даа сүмелеп шыдавас ышкажыл. 

 … политиктиг партияларның төлээлээри баштыңче кордаар ышкажыл? 

 … ийе, кол удурланыкчылардан турар. Чүге дизе партия – улуг деткимче болгаш кол курлавыр-дыр.

  Тува-24: Соңгулдаларда боттарын идип үндүргеннерни көөр бис бе, Эльвира Сергеевна?

 Эльвира Лифанова: Республикада-даа, федералдыг-даа деңнелде Шолбан Валерьевичиниң политиктиг деңзигүүрүн база алдар-адын көөр болза, аңаа арай чигзинер-дир мен. Бир эвес ол дээш туржур кижи тыптып келзе-даа, баштай бодун көргүзүп, политиктиг саннарны алза-даа, тиилээри болдунмас боор.

  Тува-24: Сергей Сээ-Сюрюнович, ол көрүш-биле чөпшээрежир силер бе? 

 Сергей Салчак: Ийе, чөпшээрежир мен. Ийи-чаңгыс кижи боттарын идип үндүрер чадавас. А өске кандидаттарны РФКП дээн ышкаш, партиялар депшидер. 

 Тува-24: Соңгулдалардан чаа чүнү манап турар силер, Ирина Петровна? 

 Ирина Самойленко: Ажыдыышкын болбас. Шолбан Кара-оол арыг тиилээр. Хуусаадан эрте соңгулдаларның утказы – оон-даа улаштыр ажылдаар арганы кижиге бээри-дир. «Чаңгыс демниг Россия» партияның Дээди совединиң кежигүнү Шолбан Валерьевич бодунуң ажыл-чорудулгазы-биле губернаторлар аразында бедик рейтингиде. Ынчангаш дыка чараш, чырык лозунгуларлыг-даа кижи көстүп келир болза, ону солууру болдунмас. Боттарын канчаар-даа чарлаар болза, Кара-оол ышкаш ажылдап алган алдар-ады чок болур.

… ажыл-чорудулганың дес-дараазының дугайында чугааже эглип кээлиңер? 

 … ийе, Шолбан Валерьевич бо чылдарда Тывазынга дээш доктаамал ажылдап келген. Президент ужуражылга үезинде үре-түңнелдиг ажылдаанын демдегледи. Оон башка ол хуусаа бетинде соңгулдаларга киржир бүзүрелди көргүспес ийик. Шолбан Валерьевичини деткиир дээш шупту чүвени кылыр бис. Республиканың чону база ону деткиир дээрзинге чигзинмес мен. 

  Тува-24: Эльвира Сергеевна, журналист, соңгулда технолгияларында арга-уружулгалыг кижи-дир силер. Республиканың амгы баштыңынга хамаарыштыр шыңгыы хомудалдар бар деп бодаар слер бе? 

 Эльвира Лифанова: Амдыызында чүгле чаңгыс чүүлдү дыңнадым деп, чугааладым. Хомудал-даа эвес, бодунче кичээнгей хаара тырттар дээн семээшкин-дир ийин. А ону чугааларда, Кара-оолдуң-на бодунуң-на сөстеринден ап турар. Тываның Баштыңы кандыг-даа политиктиг күштер-биле чугаалажырынга ажык кижи деп, журналистер билир бис. Кол редакторлар клувунга республика баштыңын чалап, чидиг айтырыгларны кезээде сайгарып турар бис. Ол чугааларның дугайында бүгү республика билир, чүге дизе ону чонга дыңнадып, чырыдып турар бис. Чүгле чедирип эвес, удур харылзааны база тургустувус.

 Шолбан Валерьевичиниң чон-биле харылзаазының каналдары хөй. Бодунуң Интернет-блогунда аныяктар, инвалид кижилер, өскүс уруглар-биле дорт харылзажып, оларның айтырыын дораан шиитпирлеп турар. «Кайда четтикпейн турар мен, менче бижиңер оолдар» деп чугаалаар кижи. Соңгукчулар биле республика бажыңының аразының ыраа чүгле ол хире турда, кандыг шыңгыы хомудалдар турар боор?